Türkiye’de puro: Önce Osmanlıya gitmek gerek
Türkiye de puro üretimini süreci ve tarihini anlatabilmek için evvel periyodun Osmanlısını bir incelemeli rejiye bakmalı ve Monopol yönetimini tam anlamalıyız. Bunları tam anlayamaz isek birçok bilgi eksik ve yanlış kalacaktır. Aslında bu başlı başına farklı bir kitap konusu. Biz bir yerden başlayalım.
Tütün tarihi ve Osmanlı da tütün dediğimiz vakit sanılanın bilakis çok çok uzun vakit öncesine dayanmamaktadır. Osmanlıya tütünün girişi; Avrupa ya 16 ncı yüzyılın ortalarında getirildiği, öncelikle İspanya ve Portekiz sonrasında da Fransa ve İngiltere de yetiştirildiği oradan da öbür ülkelere dağıldığı bilinmektedir. Bu dağılımlarda Avrupa ülkelerinin kendi ortalarında yapmış olduğu savaşlar çok büyük rol oynamıştır tütünün dağılması konusunda.
1612 yılında tütün Osmanlı ile buluşur ve Anadolu ya özgün bir bitki değildir. Buna karşın yaklaşık 400 yıldır topraklarımızda kesintisiz olarak üretimi yapılmaktadır. Avrupa ya gelen tütün sırasıyla süs bitkisi ve ilaç olarak kullanıldı sonrasında ise gerçek ortaya çıktı ve tütün bu günkü kullanımına pipo, puro, enfiye, çiğneme tütünü, nargile ve sigara olarak ortaya çıktı.
Bugün ise yapraklarından elde edilen nikotinden öteki, saplarından selüloz, tohumlarından yağ, çiçeklerinden aroma ve esans, küllerinden ise potasyum karbonat üzere eserler elde edilmektedir.
Burada reji periyodundan bahsetmeden geçemeyeceğim.
Reji yönetimi öncesinde 1879 devlet inhisarı uygulaması Rüsumu sitte yönetiminin kurulması ile sona ermiştir. Daha sonra da Rüsumu sitte yönetimi de Düyun-ı Genele ye zamanı ve sonrasında reji yönetimi gelmiştir. Bütün bunların hepsi başlı başına başka bir kitap konusu. Biz yalnızca reji periyodundan ve günümüze gelen puro dan bahsedeceğiz.
Reji yönetiminin kuruluşu hem kronolojik olarak hem de neden tütün yönetimi için başka bir şirket kuruldu sorusunun yanıtı ile birlikte anılmıştır.
Reji yönetiminin faaliyetleri iki farklı seviyede değerlendirilmiştir. Bir şirket olarak Rejinin gelirlerindeki gelişmeler ve faaliyetlerini daha aktifleştirmek üzere kurduğu yarı şirketleri ya da iştirakleri bir inceleme seviyesini oluşturmuş, ikinci bir inceleme seviyesinde de fabrikaları ve çalışanları ile rejinin o devir iktisadı içindeki yeri değerlendirilmiştir.
Reji yönetimi hem siyasal hem de toplumsal manada olumsuz ağır tenkitlere maksat olmuş bir kurumdu. Tütün yönetiminin yabancı bir şirkete verilmesi siyasal manada tartışmalara yol açmış, halkla olan bağlantılar ve kaçakçılık sorunu da toplumsal manada olumsuz yansılara yol açmıştır.
Reji yönetiminin imtiyazının 30 yıllık mühletini doldurarak 1914 yılında bitmesi ve tekrar 15 yıl uzatılması ile ilgili gelişmeler yaşanmıştır. Reji yönetimi kurumunun bizim tarihimize vermiş olduğu değerli sonuç, tütün gelirlerinin yönetiminde bandrol, ve reji yolu ile yönetim dışında devlet inhisarı yada inhisarı kavramının tartışma gündemine gelmesidir. Reji nin tasfiye edilmesi eforları sırasında tartışılmaya başlanan devlet inhisarı kavramı daha sonra cumhuriyet devrinde bir yönetim biçimine yalnızca değişikliğe uğrayarak dönüşmüştür.
Reji Yönetiminin Kuruluşu;
Tütün vergisi Osmanlı borçlarının karşılanmasında kullanılmak üzere Muharrem Kararnamesinden etkilenen en değerli gelirlerden biridir. 1862 yılında Osmanlı bankasından alınan borç karşılığından tütün tuz ve evrakı sahiha ile birlikte gelir olarak gösterilmişti, ki o yıllarda tütün gelirlerinin bütçe içinde hissesi o kadar değerli değildi. Osmanlı daha sonra tütün gelirlerini artırmak için umutsuzca çabaladı fakat düyun-ı genele nin kuruluşu ile birlikte Rüsumu sitte yönetimi nin tüm gelirlerinin bu yeni yönetime dönemi ile tütün gelirlerinin denetimi bütünüyle Osmanlı devletinin elinden çıktı. Muharrem kararnamesinin 8 ve 9 ncu hususlarına nazaran Reji Yönetimi kuruldu ve Cumhuriyet periyoduna kadar süren Osmanlı tarihinin en tartışmalı uygulamalarından biri başladı.
Düyun-ı Genele nin kuruluşundan sonra bir komite üç küme bankeri ki bunlar gelecekte reji şirketinin imtiyaz sahibi olacak olan le kredit anstalt, la maison bleichröder ve Osmanlı bankasıdır. Reji yoluyla bir tütün şirketinin kurulmasının imkanlarının muharrem kararnamesi içinde araştırılması için görevlendirildi. Muharrem kararnamesinin 9 ncu unsuru uyarınca Osmanlı devleti bu türlü bir şirketinin kuruluşuna karşı çıkması konusuna angaje olmuştu. Reji şirketinin kurulması konusunda Osmanlı devleti ve düyun-ı umamiye yönetimi ortasında bir mutabakata varıldı. Uzun tartışmalar sonucunda 10 ocak 1883 tarihinde mutabakat imzalandı.
Reji yönetiminin kuruluşu ile ilgili padişah iradesi şöyleydi; Düyun-ı Umamiye nizamnamesinin 9’ncu unsuru kararınca tesisi kararlaştırılmış olan Duhan Reji sinin yönetimine talip olan Osmanlı bankası ile ortaklarına, komite mahsusundan tanzim ve meclis-i mahsus ta tadil olunan şartname layihası yeterince otuz sene süreyle imtiyaz verilmesine karar verilmiştir. Tarih 14 Mayıs 1882 (7 recep 1300).
Şirketin reji sisteminin geçerli olduğu ve içinde şirketin tahsil etme hakkı olduğu bütün imparatorlukta ve başka ülkelerde şube açma yetkisi vardı. Şirket yetkisini belirleyen ve sonrasında da en çok tartışma yaratan unsur, kaçakçılığı engellemek için memur atayabilme yetkisine sahip olmasıydı. Ayrıyeten hükümet te rejiye dayanak vermek ve kaçakçılığa karşı ceza kanunları uygulamakla vazifeliydi.
Şirketin bir öbür yetkisi de gerekli sermayeyi toplamak için piyasaya tahvil çıkarabilme hakkıydı. İşletmenin sermayesi 100.000.000 frank ya da 4.000.000 sterline denk olan 4.400.000 türk lirası olacaktı. Payların piyasa kıymeti ve piyasaya çıkarılış biçimi şirketin nizamnamesinde belirtilen formda uygulanacaktı. Birinci başta ödemeler 2.200.000 türk lirasını geçmeyecek ve bu limit hükümet ve Düyun-ı Genele nin ortak isteği olmadan yükseltilmeyecekti.
Şirket birçok vergiden muaf tutuluyordu. Tütünü üretmek ve saklamak için yaptığı binalar arazi vergisinden geliri temettü vergisinden ve patent hakkı vergisinden muaf olacaktı. Birebir vakitte paylarla ilgili süreçlerde pul parası alınmayacaktı. Ancak bu şirketle mukavele yapanlar için geçerli değildi. Şirketle kontrat yapanlar bu vergileri ödeyecekti. Ayrıyeten şirkete bağlı patentli bayilerin tütün gelirleri de temettü vergisinden muaf tutulacaktı.
Bu ve bunun üzere daha birçok husus reji Osmanlıyı nasıl sömürdüğü yöneticilerinde devlet gelirlerinin nasıl fütursuzca heba edildiğine sessiz kaldığı tarihteki en hoş örneklerinden biridir.
Reji Yönetimi periyodunda Osmanlı İmparatorluğu’nda puro üretimi yapılmamıştır. Fakat Reji Yönetimi vakit zaman puro ithal etmiş ve ithal edilen bu purolar da çoklukla Osmanlı topraklarında yaşayan yabancılar tarafından tüketilmiştir. Puro tüketiminin yayılması daha çok Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra olmuştur. 1930 yılında Avrupa’ya pipo uzmanı olarak yetiştirilmek üzere Monopol tarafından gönderilen harmancılar piponun yanı sıra puro konusunda da uzmanlık yapmışlardır.
Puro harmanlarında kullanılan en önemli tütünler Sumatra, Cava, Havana, Küba ve Brezilya tütünleridir. 72 Türkiye’de de puroluk tütün yetişebilmektedir. 1930’lu yıllarda, Mardin tarafında yetişen tütünler puro üretiminde dolgu olarak kullanılabiliyordu. Puro ve sigarillos için sargı ve yaldızların yetiştirilmesi için de o yıllardaki ismi ile İnhisarlar Tütün Enstitüsü birtakım çalışmalar yaptı. Enstitü tarafından 1931 yılında getirilen yabancı puroluk tütün tohumları Adana’da denendi; bu deneme birinci yılda başarılı oldu.
Puro imalatı Havana ve Avrupa adabı olmak üzere iki türlü yapılmaktadır. Bunlardan Havana yordamında yapılan purolar dolguluk ve yaldızlık olmak üzere iki kısımdır. Avrupa yordamında üretilen purolar ise dolgululuk, sargılık ve yaldızlık olmak üzere üç kısım tütünden oluşmaktadır. Purolar el ile, Amerikan sisteminde tezgahlarda, sigarilloslar ise makine ile üretilmektedir.
Türkiye’de birinci puro imalatı 1933 yılında başladı. 74 Avrupa’dan getirilen yirmi iki kilo çeşitli Havana tütünleri ile 1933 yılında 4.000 adet puro üretildi ve bunlar beşer adetlik mukavva kutularda 20 kuruş fiyatla satıldı. Yeniden 1934 yılında Amerika’dan örnek olarak gönderilen çeşitli imalatta kullanılabilecek tütünler ortasından çıkan 450 gram koyu Virginia tütün ile 1.000 adet küçük Toscani tipinde sigarillos üretildi. Bunlar da onar adetlik paketlerde paketi 4 kuruştan satışa sunuldu. 75
1930’lu yıllar yokluk içinde mucize yaratmanın, yeni her şeyi denemek için her etaptaki çalışanın çok heyecan duyduğu farklı yıllardı. Yeniliklere çok açık bir takım vardı. Yalnızca yarım kilo, ya da yirmi iki kilo tütünle yeni bir şeyler üretmek ve bunu satışa sunmak, lakin o günlerin heyecanı ile açıklanabilecek üretim denemeleridir.
Yine bu yıllarda Adana’da yetiştirilen yabancı puroluk tohumdan elde edilen tütünle birlikte Cava ve Sumatra’dan tütün getirtilerek birisi “Ava” tipinde, oburu deithal eserlerin fiyatlarını bilemediğimiz için bu değişmenin ne kadarının fiyattan, ne kadarının da tüketicinin zevk ve tercihlerinden kaynaklandığını göremiyoruz.
Ayrıca, puro seçkinlerin tükettiği bir tütün mamulüdür; o periyotta bu esere talepte bulunacak Cumhuriyet seçkinlerinin de milliyetçilik hisleri içinde yerli purolara yönelmiş olması da bir öbür olasılıktır. Bu muvaffakiyete karşın, 1930’lardaki üretim pahaları 1990’ların yıllık 2 milyon adeti geçen seviyesinin epeyce altındadır. Daha sonraki yıllarda Esmer, Çankaya, Ege, Toros isimleri ile değişik purolar üretildi ve piyasaya sürüldüyse de günümüze kadar varlığını sürdürenler Ankara, İstanbul, Pazar, Marmara ve Topkapı oldu. Ağustos 1994 tarihinden itibaren üretilmeye başlanan Topkapı purosu, Tekel’in Cuba Tobacco kuruluşu ile imzaladığı protokol çerçevesinde Corona tipi puro üretimi için Küba’dan getirilen uzmanla gerçekleştirilen çalışmaların bir eseri olarak ortaya çıktı.
*Tütün tütün mamülleri sıhhate ziyanlıdır.
Keyfinizin Kahyası yazdı…
Murat Küçüksu
