Teknolojiden eğitime… Çin gerçeği: Türkiye 10 yılda ne yapmadı

Çin’in Şangay kentinde yaşayan İstanbul doğumlu ekonomist, akademisyen ve teşebbüsçü Evrim Kanbur, Çin ve Türkiye’nin son 10 yılını kıyasladı.

X hesabından yaptığı paylaşımda, “Aynı 10 yıl, iki farklı gezegen: Türkiye vs. Çin” dien Kanbur, “2013’ten 2023’e kadar Çin ne yaptı?” sorusuna şöyle karşılık verdi:

98 milyon insanı açlık hududundan orta sınıfa taşıdı. Önümüzdeki 10 yıl içinde 400milyon kişiyi daha inançlı orta sınıfa yükseltmek için kolları sıvadı! (40 yılda 800milyon insanını açlık hududundan inançlı orta sınıfa taşıdı.)

Kişi başı geliri $7,000’den $13,000’e çıkardı. Çin’de hayat maliyeti düşük olduğu için, satın alma gücü paritesine nazaran vatandaşın eline geçen ‘gerçek refah’ daha süratli arttı. Yani Çinliler yalnızca daha fazla kazanmadı, kazandıklarıyla daha fazla yaşadı. Bugün birçok kentte hayat kalitesi, Batı’nın birçok metropolünden daha yüksek. Ekonomik olarak toplum kum saati yapısından zeytin modeline dönüştürüldü.

Dünyanın en süratli tren ağını kurdu (40,000+ km).

4.5 milyon gerçek mühendis mezun etti.

Apartman katına değil, uydurma unvanlarla değil, liyakatle 800’den fazla üniversite kurdu, kimileri artık dünya sıralamasında birinci 10’da, bir birçok birinci 100’de.

5G’de başkan oldu, 6G’yi test ediyor.

Ay’ın karanlık yüzüne araç indirdi, Mars’a robot gönderdi.

“Made in China”ı “Designed in China”a çevirmek için AR-GE yatırımlarını %400 artırdı.

Şehir planlamasını bilimsel modellerle yaptı; 300’den fazla “akıllı şehir” kurdu.

Çin’de 1949’da orman alanı oranı sadece %10 idi. 2024’te bu oran %25’e yükseldi. 1999’dan 2013’e kadar yaklaşık 69.3 milyon hektar reforestasyon yapıldı.

ÇİN’DE BAYAN CİNAYETLERİ

Türkiye’nin 16 katı olan 1,4 milyar nüfusuyla Çin’de 2023 prestiji ile bayan cinayeti 128. 2016’da çıkarılan Aile İçi Şiddet Yasası dahilinde birinci sefer “ekonomik şiddet” de tanındı. Halk güvenliği ofisleri direkt aile içi arbedelere müdahale etmekle yükümlü. WeChat üzere toplumsal platformlarda panik butonu & ihbar sistemleri. 7/24 devlet dayanak sınırları var. Faillere çok süratli ve ağır cezalar veriliyor. Kamera takibi, uzaklaştırma kararlarının ihlalini otomatik tespit edebiliyor. Bu yaptırımlara ek olarak devlet takviyeli eğitim ve medya kampanyaları ile şiddetle gayret teşvik ediliyor. Devlet televizyonları, okullar, toplumsal medya platformları ve işyerlerinde “kadına yönelik şiddete sıfır tolerans” temalı bilinçlendirme çalışmaları yapılmakta. Bilhassa genç erkeklere yönelik “maskülenlik ≠ tahakküm” eğitimleri ortaokul düzeyinden itibaren işleniyor. Çin’de bayan cinayeti münferit değil, sistemsel olarak engellenen bir risk. Devlet, şiddeti baht değil, bayanın kabahati olarak değil, algoritma üzere çözülmesi gereken bir sorun olarak görüyor.

Çin güvenlik endeksinde 71.10 yani yüksek güvenlik bandındadır. Kişisel silahlanma yok. Çin’de yaşıyorum ve rahatlıkla dünyanın en inançlı ülkesidir diyebilirim.

2024 PRESTİJİYLE GİNİ KATSAYISI 0.466’YA GERİLEDİ.

Gelir eşitsizliğine bakalım.

Çin evvel verimliği artırıp sonra eşitsizlik ile gayrete başladı. Çin, son 15 yılda kırsal kalkınma programları, eşitsizliği azaltan bölgesel sübvansiyonlar, dijital iktisatta erişim fırsatları, eğitim ve sıhhat altyapılarının yaygınlaştırılmasını ülke geneline yayarak refahı ülke geneline yaymak tahlil üretip sonuç alıyor. Yapılan programlarla 2024 prestijiyle Gini katsayısı 0.466’ya geriledi. Çin her yıl gelir açısından eşitsizliğe yeni tahliller getiriyor. Bu eşitsizlik teknoloji, üretkenlik ve bölgesel farklardan kaynaklanıyor yani kalkınmanın doğal sonucu olarak bilinir.

Çin’de Bilim ve Akademiyi biraz daha açalım.

Sahte diploma almak imkansıza yakın. Her diploma, not dökümü ve tez bilgisi Eğitim Bakanlığı (MoE) ve CDGDC tarafından dijital olarak saklanıyor.

Gaokao (üniversite sınavı), ülkenin en sıkı güvenlik protokolüne sahip imtihanı,yüz tanıma, parmak izi, iris taraması ile kimlik doğrulaması yapılır. Sorular, askeri seviyede korunur. Soruları sızdıran, sırf mesleğinden değil, ömürboyu özgürlüğünden olur.

Akademik yayınlarda intihal oranı %2’nin altında. Çin, SCI makale sayısında artık ABD ile yarışıyor.

Her üniversite öğrencisi tez yazmak zorunda. Turnitin gibisi Çin’e özel sistemlerle özgünlük denetimi yapılır.

TÜRKİYE NE YAPTI

Kanbur, 2013-2023 Türkiye’sini ise şöyle özetledi:

Aynı 10 yılda kişi başı gelir $12,000’dan $9,500’e geriledi. Orta sınıf eridi; toplumun ekonomik yapısı zeytin biçiminden kum saatine dönüştü, ortası daraldı, uçlar genişledi.

Türkiye’de son 10 yılda gelir dağılımı giderek bozuldu. 2023 prestijiyle, en güçlü %20’lik kesim, toplam gelirin %49.8’ini alıyor. En fakir %20’nin hissesi yalnızca %5.9 . 2006’da 0.38 olan Gini katsayısı, vakitle 0.43’e çıktı. Toplumsal transferler, vergi sistemleri zayıf; eşitsizliği azaltacak düzenek işlemiyor. Güçlü daha zenginleşti, orta sınıf hiç olmadığı kadar küçüldü. Çin’in Gini’si Türkiye’den biraz daha yüksek olabilir, ancak Çin eşitsizliği üretimle, halka fadalı altyapı ve hizmetle çözüyor. Biri kalkınmanın yan tesiriyle boğuşuyor, oburu rantın doğal sonucunu ortaya koyuyor.

Enflasyon dünyanın en yüksekleri ortasında; 2022-2023’te %80’lere dayandı.

Eğitim sistemi her yıl değişti, üniversite mezunları işsiz.

Beyin göçü rekor kırdı! 10 yılda 700.000+ nitelikli genç yurtdışına gitti.

Deprem sonrası hala çadırda yaşayanlar var.

Hızlı tren yerine müteahhit sayısı arttı.

Bilim yerine dizi ihracatı ile övünüldü.

TÜRKİYE’DE KİŞİ BAŞINA GELİR DÜŞTÜ

2025’te 400’den fazla geçersiz doçent ve profesör tespit edildi. Akademik yükselmede liyakat değil, tanıdık konuşuyor. “Yayın yaptım” denilen mecmuaların büyük kısmı ya düzmece ya da predatory. Google Translate ile çevrilmiş, bilimden uzak makalelerle unvan dağıtılıyor. Kilit imtihana giriş sorularıyla ilgili büyük tasalar yaşanıyor. Tezlerin intihal oranı birtakım vakıf üniversitelerinde %30’un üzerinde. 10 yılda akademide nitelik değil, etiket üretildi.

Türkiye’de kişi başı gelir $9,500’e düşmüşken, 55 milyon dolar harcayıp uzaya ‘fotoğraflık’ bir astronot gönderdi ancak uygulanmakta olan bir uzay siyaseti var mı hala bilinmiyor.

30 yılda yaklaşık 1 milyon hektar net artış sağlandı, lakin bunun yarısından fazlası verimsiz yahut bozulmuş alan. 2024’te yaklaşık 26.2 bin hektar doğal orman alanı kaybedildi. Ormanların yaklaşık %40’ı “çok bozulmuş” durumda, yıldan yıla bozulma riski yüksek; iklim değişikliği, yangın ve madencilik baskısı altındadır.

85 milyonluk nüfusta 2024’te 411 bayan cinayeti bildirildi; 391 hadise ise kuşkulu mevt olarak raporlandı. 2025’in birinci altı ayında 193 bayan öldürüldü, 149’u kuşkulu vefat olarak sınıflandırıldı. Çin’de bir bayanın öldürülme ihtimali, Türkiye’ye nazaran 750 kat daha düşük. Çin’de bayan cinayetleri istisna, Türkiye’de neredeyse her gün her haberde.

Türkiye’de güvenlik endeksi 51.04 yani orta risk bandında da olsa yükselen kabahat oranı, cezaların caydırıcı olmaması üzere faktörler gerçek hayatta hissedilen güvenlik hissini daha da erozyona uğratıyor.

Çin, 1949 yılında kuruldu fakat 5 bin yıllık bir medeniyet geçmişi var. Türkiye, 1923’te kuruldu lakin 1000 yılı aşan bir medeniyet geçmişi var (Selçuklu, Osmanlı, Cumhuriyet.) Cumhuriyetten itibaren bakarsak Çin 25 yıl sonra kuruldu fakat şu an bizden çağ uzaklığında ilerideler. Çin kalkınmayı bir mühendislik projesi üzere yönetti. Türkiye ise hala ‘niyet’ ile ‘nitelik’ ortasındaki farkı tartışıyor.

“YETER Kİ İSTEYELİM”

“Bunlar yalnızca istatistik değil, gerçeğin ta kendisi” diyen Kanbur, paylaşımını şöyle bitirdi:

“Bir yerde yapılabildiyse, bizde neden hala yapılamıyor diye içim yanıyor. Yazıyorum zira inanıyorum ki bizim ülkemiz de hak ediyor. İnsanlarımız da daha uygununu hak ediyor. Kâfi ki isteyelim, kâfi ki liyakate ve akla alan açalım.”

EVRİM KANBUR KİMDİR

Türk akademisyen, ekonomist ve teşebbüsçü Evrim Kanbur, son yıllarda Çin’deki hayatı, eğitim çalışmaları ve teşebbüsleriyle dikkati çeken bir isim. İstanbul Üniversitesinde İktisat lisans ve Bankacılık-Finans yüksek lisans eğitimi aldı. Meslek hayatına Deloitte’ta denetçi olarak başladı, akabinde taşınabilir ödeme sistemleri ve Riot Games Türkiye’de iş geliştirme alanlarında misyon aldı.

Uzun müddettir Şangay’da yaşayan Kanbur, Shanghai Jiao Tong Üniversitesi, Alibaba Business School ve Skema Business School üzere kurumlarda iktisat, girişimcilik ve dijital pazarlama dersleri veriyor. Akademik alandaki çalışmalarıyla birlikte Çin’in toplumsal ve ekonomik dönüşümüne dair değerlendirmeleriyle de öne çıkıyor.

Kanbur’un Şangay’da kurduğu “Expat Neighbors” (HeyNeyb) platformu, yabancılar ortasında dayanışma temelli komşuluk bağlantıları kurmayı hedefliyor. Ayrıyeten Shanghai Storytellers, Evolution Training ve LIT Community üzere toplumsal teşebbüs projelerinde etkin rol alıyor.

Evrim Kanbur, Çin’in toplumsal kalkınması, toplumsal eşitsizlikle uğraşı, bayan hakları ve eğitim ıslahatları üzere alanlardaki dönüşümünü anlatan içerikleriyle öne çıkan Kanbur, TEDxYouth@Suzhou etkinliğinde konuşma yapan birinci Türk bayan konuşmacı olarak da biliniyor.