Sardes’in makus tarili… Yunan işgal etti ABD’ye kaçırıldı
Tarihte bilinen en eski madenî paranın basıldığı yer olan Manisa’daki Sardes antik kentinin UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girdi. Lakin tarihi yaklaşık 2 bin 500 yıla dayanan Sardes’in tarihi can sıkıcı kıssalarla dolu…
Eserlerinin bir kısmı geçtiğimiz yüz yılda yurt dışına kaçırılan Sardes’teki Artemis tapınağının mermer sütunu ise New York’taki Metropolitan Müzesinde (MET) yer alıyor. Müzede yaklaşık 2 bin 300 yıllık bu yapıtın yanı sıra yeniden Sardes’ten götürülen aslan heykeli, bir bayan büstü, çeşitli sütunlardan modüller, mermer çatı kiremitleri, dokuma tezgâhı yükü ve antik bir yağ şişesi üzere objeler de bulunuyor. Sardes’ten çıkarılan sütun ve altın sikkeler MET’te sergileniyor.
Türkiye gazetesinden Murat Öztekin’in haberine nazaran, MET yetkilileri, onlarca modüllük bu yapıtların antik kentteki hafriyatları yürüten “American Society for the Excavation of Sardis” (Sardes Hafriyatları Amerikan Heyeti) isimli özel bir dernek tarafından 1926 yılında kendilerine “hediye edildiğini” savunuyor.
1926’DA YAŞANANLAR
Çanakkale’deki Troya’dan birçok yapıtı çalan Henrich Schliemann, 1870’li yıllarda bu antik kenti de kazmak istedi ve “Sardes sabırsızlıkla kazma ve küreğimi alıp gelmemi bekliyor!” dedi. Lakin Sardes’te gerçekleştirilen büyük çaplı birinci akademik hafriyat, Müze-i Hümayun’un müdürü Osman Hamdi Bey’in daveti ile Amerikan Princeton Üniversitesinden Prof. Howard Crosby Butler tarafından gerçekleştirilmeye başladı.
Butler ve grubu, 1910-1914 yılları ortasındaki çalışmalarda ve Türk-Yunan savaşının devam ettiği 1922 yılındaki son hafriyat döneminde Artemis tapınağı ile etrafındaki yapıları ortaya çıkardı. Teze nazaran Amerikalılar, Sardes’in bulunduğu Salihli ilçesinin Yunan işgali altında olduğu 1922’de işgal valisi Aristidis Stergiadis’in gücünü kullanarak keşfedilen yapıtları ABD’ye nakletmek istedi.
Yunan Profesör Jack L. Davis’in bir makalesinde anlattığı üzere “Kültürel mirası koruma” tezini taşıyan ABD’liler, 58 kutuya doldurdukları altın ve sair yapıtları, Yunan askerlerinin yardımıyla SS Ossa gemisiyle İzmir’den New York’a göndermeyi başardı. Hafriyatları finanse ve koordine eden heyet ise birebir vakitte New York’taki MET’in birtakım idarecilerinden oluşuyordu. 1926 yılında eserler, resmî olarak heyet tarafından Metropolitan Müzesine “hediye” edildi.
Aynı yıl yurt dışına kaçırılan yapıtlardan kimileri da İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdürü Halil Edhem’in uğraşlarıyla Türkiye’ye iade edildi. Fakat yeni Türkiye, Artemis tapınağının sütun başlığı üzere yapıtların ABD’de kalmasına razı olarak bunu başardı.
Sardes’in UNESCO listesine alınmasından sonra artık Lidya kökenli yapıtların iadesi için Türkiye’nin elinin daha çok güçlendiği yorumları yapılıyor. Lakin mutabakat sebebiyle MET’deki durumun daha güç olduğu düşünülüyor. Müzede onlarca kesimlik Sardes yapıtları sergilenmeye ve bunlardan ilhamla üretilen ikramlık eşyalar MET mağazasında satılmaya devam ediyor.
LİDYA YAPITLARI TÜRKİYE’YE GELECEK
Her şeye karşın Kültür ve Turizm Bakanlığının son yıllardaki diplomatik uğraşlarıyla, Batı’ya kaçırılan Sardes ve Lidya kökenli yapıtlardan bir kısmı Türkiye’ye iade edildi. Mesela ABD’li R.V. Stephens, elinde bulunan Sardes’e ilişkin tıp aletleri koleksiyonunu 2008’de istekli olarak teslim etti. Edindiğimiz bilgilere nazaran ABD’nin, sonbaharda bir tarihî eser kümesini daha Türkiye’ye iade etmesi bekleniyor. Bu eserler ortasında Lidya kökenli kültür miraslarının da yer aldığı belirtiliyor.
