Oval Ofis görüşmesinin özü belli oldu.. Türkiye safını belirledi: Anti Avrasyacılık… İran’a büyük ticari ambargo… Turizmden enerjiye kadar
Türkiye, BM Güvenlik Kurulu (BMGK)’nin İran’a yönelik kararları doğrultusunda 20 kişi ile 18 kuruluşun mal varlıklarını dondurdu. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan imzalı karar, 1 Ekim tarihli Resmî Gazete’nin yinelenmiş sayısında yayınlandı. Kararda, uygulamanın BMGK kararları çerçevesinde hayata geçirildiği vurgulandı ve yaptırım listesine giren kişi ve kuruluşların müracaat hakkına sahip oldukları belirtildi.
Aydınlık gazetesinin “Washington görüşmesinin örtüsü kalktı! Trump meşruiyeti verdi İsrail’e takviyesi aldı” başlıklı haberine nazaran BMGK, 28 Eylül’de İngiltere, Fransa ve Almanya’nın talebiyle toplanarak İran’ın 2015 Nükleer Anlaşması’nı ihlal ettiği gerekçesiyle yaptırımların yine devreye alınmasına karar vermişti. Yaptırımlar; seyahat yasaklarını, mal varlıklarının dondurulmasını ve nükleer programda kullanılabilecek materyal tedariğine yasak getirilmesini kapsıyor. Türkiye’nin kararında mal varlıkları dondurulanlar ortasında İran Atom Enerjisi Kurumu, Bank Sepah, Bank Sepah International, First East Export Bank, İrano Hind Shipping Company, South Shipping Line İran, Mesbah Energy Company ve Novin Energy Company üzere kıymetli kurumlar yer aldı. Ayrıyeten nükleer araştırma merkezleri ile güç ve nakliyat alanında faaliyet gösteren şirketler de yaptırım listesine girdi.
ABD YAPTIRIMLARI GENİŞLETTİ
Washington idaresi de birebir gün yeni yaptırımlar açıkladı. ABD Dışişleri Bakanı Marco Rubio, İran’ın nükleer ve balistik füze programlarını destekleyen 44 kişi ve kuruluşa yaptırım getirildiğini duyurdu. Bu isimler ortasında kamu vazifelileri de var. İranlı yetkililere birebir usul uygulanıyor. Ayrıyeten 26 kuruluşa ve 3 adrese yönelik ihracat kısıtlamalarının da artırıldığı bildirildi.
RUSYA VE ÇİN KARŞI ÇIKTI
Rusya’nın BM Daimî Temsilcisi Vassily Nebenzia, “Biz ‘snapback’in yürürlüğe girdiğini kabul etmiyoruz. Bu da milletlerarası alanda yeni bir tansiyon yaratıyor.” sözlerini kullandı. Çin de Rusya ile birlikte sunduğu karar tasarısının veto edilmesinin akabinde, İran’ın nükleer sıkıntısının çözümsüzlüğe sürüklenmesinin yeni bir kriz doğurabileceği ihtarında bulundu. Çin’in BM Daimî Temsilci Yardımcısı Ging Şuang, “Bu durum milletlerarası toplumun ortak çıkarlarına hizmet etmeyecektir.” dedi.
SNAPBACK NEDİR
2015’te imzalanan İran Nükleer Anlaşması’na nazaran, İran yükümlülüklerini ihlal ederse BM yaptırımları otomatik olarak yine devreye giriyor. Bu sistem “snapback” (geri döndürme) olarak isimlendiriliyor. Lakin Rusya ve Çin, ABD’nin 2018’de mutabakattan çekildiğini hatırlatarak Washington’un bu süreci tek taraflı işletme hakkı olmadığını savunuyor. Bu nedenle Moskova ve Pekin, yeni yaptırımları hukuken geçersiz sayıyor.
‘İLK ETAPTA DİPLOMATİK PROTESTOLAR OLABİLİR’
İran’a yönelik yaptırımları ve Türkiye’nin bu sürece iştirakine dair İstanbul Aydın Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Hazar Vural ve gazeteci Cevat Gök, yaptırımların yükünün İran halkının omuzlarına bineceğine dikkat çekti. Uzmanlara nazaran bu adım, İran’ın nükleer çalışmalarını durduramayacak, bölgesel tansiyonları azaltmayacak; bilakis hem savaş ihtimalini büyütecek hem de İran’ı daha çok Rusya-Çin eksenine yakınlaştıracak.
Türkiye’nin BM çerçevesindeki İran yaptırımlarına katılmasının münasebeti ve tesirlerini pahalandıran Cevat Gök şunları söyledi:
“Türkiye bu adımı milletlerarası hukuka ahenk olarak savunuyor. Tahran da bunu ABD ve İsrail baskısının sonucu olarak görüyor. Lakin birinci etapta diplomatik protestolar, büyükelçi davetleri üzere yansılar olabilir. Orta vadede ticaret hacmi düşer. İran, alternatif olarak Birleşik Arap Emirlikleri üzere ülkelere yönelebilir. Ancak Türkiye, İran için bir nevi nefes borusu fonksiyonu görüyor. Doğal gaz akışı ve ticaret bağları değerli olduğu için kopuş yaşanmaz ancak tansiyon artar.
“Türkiye’de fiilen birtakım mal varlıkları var. Yaklaşık 10 milyon dolar civarında banka hesapları dondurulacak. Ayrıyeten Mahan Air üzere havayolu şirketleri kısıtlamalarla karşılaşabilir. Kara para aklama argümanları gündeme gelebilir, kimi firmalar incelemelere maruz kalabilir.
“İran, doğal gaz kesintisi ya da fiyat artırımı yapabilir. Türk mallarına boykot uygulanabilir yahut hudut kapılarında gecikmeler yaşatılabilir. 2021’de emsal prosedürlere başvurmuşlardı. Türkiye güç muhtaçlığının yüzde 7’sini İran’dan karşılıyor. Kışın külfet çıksa bile TANAP üzerinden Azerbaycan’la telafi edilebilir. Bu nedenle tam kopuş beklemiyorum lakin misilleme ihtimali yüksek. İran birebir vakitte Rusya-Çin eksenine dayanarak baskı uygulamayı deneyebilir.”
‘ANKARA ESNEK UYGULAMA YAPABİLİR’
Gök, kelamlarına şöyle devam etti:
“BM kararları hukuken bağlayıcıdır. Bilhassa ‘terörün finansmanı’ düzenlemeleri nedeniyle Türkiye’nin ahenk yükümlülüğü var. Fakat sonlu da olsa hareket alanı mevcut. Besin ve ilaç kapsam dışı. Türk şirketleri dünyanın farklı ülkelerinden eserleri Türkiye’ye getirip İran’a satabilir. Bu yaptırımı delmek değil, esnek uygulamadır. Türkiye hem memleketler arası hukuka ahengi hem de jeopolitik çıkarlarını dengelemek zorundadır. NATO üyeliği kimi yükümlülükler getiriyor, ABD kontrolü artırabilir ancak stratejik esneklik hâlâ mevcut.”
‘12 GÜN SAVAŞI’NIN DEVAMI NİTELİĞİNDE’
Küresel sistemdeki bloklaşmaya dikkat çeken Gök, bu yaptırımların 12 Gün Savaşı’nın devamı niteliğinde olduğunu kaydetti ve kelamlarını şöyle tamamladı:
“Rusya ve Çin’in veto gücü var. Bunu kullanarak yeni yaptırımları engelleyebilirler. Böylelikle Batı’nın yaptırımları ‘tek taraflı’ hale gelir, BM’nin meşruiyeti tartışmalı hâle gelir. Dünya iki blok ortasında keskin biçimde bölünür. Yaptırımlar, 12 Gün Savaşı’nın akabinde yeni bir çatışmaya hazırlıktır. Gaye İran’ı ekonomik ve siyasi olarak zayıflatmak, İsrail’e üstünlük kazandırmaktır. Savaş çıkarsa istikrarlar altüst olur; çıkmazsa İran uzun mühlet ambargolarla boğuşur. Bu süreç İran’ı Rusya-Çin eksenine daha da yaklaştıracak, ekonomik ve askeri tansiyonları artıracaktır. Kızıldeniz alanı ısınacak, güç piyasasında global tesirler yaşanacaktır.”
BM yaptırımlarının İran için ağır bir darbe olduğunu belirten Dr. Hazar Vural da şunları anlattı:
“Yaptırımlar çok boyutlu ve çok istikametli olarak idaresi cezalandırmayı amaçlıyor. İran Dışişleri ‘snapback’ düzeneğini hukuksal desteği olmayan, yasa dışı bir uygulama olarak görüyor. 2015 Nükleer Anlaşması’yla kaldırılan yaptırımların akabinde Batı ve Memleketler arası Atom Gücü Ajansı’nın yerine getirmediği sorumluluklar vardı. ABD mutabakattan çekildikten sonra İran yükümlülüklerini bir müddet daha yerine getirdi; buna karşın konjonktür süratle değişti.”
‘İSRAİL AÇISINDAN BİRİNCİ EVRE TAMAMLANDI’
12 Gün Savaşı’nı hatırlatan Vural, mevcut tehlikelere de dikkat çekti:
“2025 Haziran’ında İsrail ve ABD’nin İran’a yönelik başlattığı akın da bu tabloya dâhil edilmelidir. İran, ‘snapback’i makus niyetli bir atak olarak yorumluyor ve nükleer çalışmalarının durdurulamayacağını vurguluyor. Tecrübeler gösteriyor ki dışarıdan ambargo İran’ı nükleer faaliyetlerinden vazgeçirmedi. Fakat BM yaptırımları; silah ticareti, petrol ihracatı ve memleketler arası bankacılığı önemli biçimde kısıtlıyor.
“İsrail açısından birinci evre tamamlandı, ikinci ve üçüncü kademeler planlanıyor. ABD’nin İran’a yakın bölgelere büyük ölçüde silah ve teçhizat sevk ettiği biliniyor. Doğu Akdeniz ve Kıbrıs’taki gelişmeler de bu riskleri artırıyor. Dünyada bir hegemonya gayreti yaşanıyor. Gazze Savaşı’ndan Doğu Akdeniz’e kadar tüm gelişmeler bu çerçevede okunmalı. İsrail, ABD takviyesiyle baskı siyasetini sürdürüyor; fakat dünya kamuoyu değişiyor. İsrail’in uygulamalarına verilen reaksiyonlar artık eskisi üzere değil.
“İran nükleer çalışmalarından vazgeçmeyecek. Yaptırımlar halkın sırtına yeni yük bindiriyor, bölgesel tansiyonları tırmandırıyor. Öte yandan Atom Güç Ajansı’nın çelişkili açıklamaları krizi derinleştiriyor. Bir gün ‘İran’ın bombaya gidip gitmediğini bilmiyoruz.’ deniyor, sonraki gün ‘Silah üretimine dair evrak yok.’ açıklaması yapılıyor. Bu ikircikli tavır tahlil değil, çıkmaz yaratıyor. İran’ın politik kültürü, son 46 yılda olduğu üzere bu baskılara boyun eğmeyecek. İran toplumu nükleer enerjiyi bir hak olarak görüyor.”
“İSRAİL’İN ATAKLARI BÖLGEYİ İSTİKRARSIZLAŞTIRIYOR”
Hazar Vural, İran’a uygulanan yaptırımın sırf Tahran’dan değil, daha geniş bir hegemonya gayreti bağlamında okunması gerektiğini söyleyerek İsrail ile Suriye ortasında yürütülen güvenlik mutabakatları müzakerelerini hatırlattı. Vural şöyle konuştu:
“Gazze Savaşı ve son iki yıldaki bölgesel yansımalar dikkate alındığında, İsrail’in İran’ı savaşa çektiği görülüyor. Bunun bir de Suriye boyutu var. 8 Aralık’tan bu yana Suriye’ye yönelik binin üzerinde hava saldırısı düzenledi. İsrail, Suriye’nin kuzeydoğusunda PKK/PYD’nin denetimindeki bölgeleri kendi çıkarı için bir orta durak olarak görüyor; ABD’nin takviyesiyle güçlenen bu yapıyı bölgesel denkleme sokuyor. İsrail, Suriye’nin bir bütün olarak kalmasını istemiyor ve Şam’daki idarenin gelecekteki rolünü daima sorguluyor. Meğer bu tavır aksi tepebilir; çünkü Suriye’de istikrarsızlığın sürmesi ve ülkenin toparlanamaması, uzun vadede İsrail için daha büyük tehditler doğurabilir. Buna karşın İsrail, Ankara’nın ve bölgenin çıkarlarına ters adımlar atarak tüm coğrafyayı istikrarsızlaştırıyor.”
‘ABD VE İSRAİL HER ŞEYİ DENETİM EDEMİYOR’
Vural, İbrahim Mutabakatlarına ait değerlendirmesinde de şu sözleri kullandı: “Washington–Tel Aviv çizgisi bu mutabakatları bölgedeki tüm Arap ülkelerine dayatmaya, hatta Kafkaslara kadar genişletmeye çalışıyor. Fakat İsrail’in son iki yılda bölgede izlediği şiddet siyasetleri kendi güvenliğini daha kırılgan hale getirdi. İsrail’in yarattığı şiddet, orta vadede kendi topraklarına ve güvenlik algısına geri dönebilir. ABD ve İsrail’in gücü her şeyi denetim etmeye yetmiyor. Memleketler arası ilgilerin geldiği nokta, İbrahim Mutabakatlarının dayatmalarla sürdürülse de kalıcı olamayacağını gösteriyor. Trump’ın lisana getirdiği üzere bir gün İran’ın da İbrahim mutabakatlarının bir kesimi olması fikrine baktığımızda, İran’ın siyasi kültürü ve yapısı bu sürecin İran için işlemesine müsaade vermez. Bir yandan Suriye’nin egemenliğini bombalarla zayıflatmaya çalışan İsrail’in, öteki yandan İbrahim Mutabakatlarını dayatması önemli bir çelişki oluşturuyor. Bu tablo, İsrail’in memleketler arası nizamı dinamitlerken öte yandan dilek ettiği formda kendi güvenliğini sağlayıp sağlayamayacağı sorusunu gündeme getiriyor.”
