Merkez Bankası ve bankalar konusundaki tüm ezberlerinizi unutun… Prof. Dr. Baki Demirel Odatv’ye yazdı: Bu bir Ortodoks politika ifşasıdır

Paranın ne olduğu ve Merkez Bankalarının iktisattaki rolü hususları iktisadi yazının en değerli tartışma alanları ortasındadır. Ben de bu mülakatta para ve Merkez Bankası kavramlarına açıklık getirmeye çalışarak tartışmaya katılmak istiyorum. Bu sayede yaygın öğretiye alternatif görüşlerin daha görünür olmasına katkım olabilir.

PARA ARZI, KREDİ TALEBİ VE KAMU HARCAMALARI SONUCU ARTAR

Üniversitelerde yaygın olarak anlatılan Neo-Liberal Ortodoks iktisadi görüşün bilakis Heterodoks iktisat paranın kıt bir varlık olmadığı görüşünü belirler. Bu fikir farklılığı Heterodoks iktisadın siyaset dizaynında farklılaşmasına neden olur ve bu birebir vakitte paranın kıt ve Merkez Bankaları tarafından denetim edilebilen bir varlık olduğu tarafındaki Ortodoks görüşe bir karşı duruştur. Heterodoks iktisadın bu karşı duruşu içsel para kuramı altında derin bir literatür oluşturmuştur. Bu kuram özetle para talebinden bağımsız bir para arzı olmayacağını öne sürmektedir. Daha açık olarak para arzı Merkez Bankaları tarafından dışsal olarak yaratılmaz tersine kredi talebi ve/veya kamu harcamalarının sonucu olarak artar.

PARA, SIFIR FAİZLİ VE SONSUZ VADELİ BİR BORÇ SENEDİDİR

Dolayısıyla para, fiyatı arz ve talebe nazaran belirlenen arzı sonlu bir mal değildir. Para, hane halkı, firmalar ve devlet ortasındaki mukaveledir yani bir borç ilgisi, bir kontrattır. Yani para bir borç senedidir; Sıfır faizli ve sonsuz vadeli bir borç senedi. Para tıpkı vakitte devletin vergi ödemeleri için kabul ettiği rastgele bir şeydir. Özetle para, devletin vergi dâhil tüm borç bağlantılarından kabul ettiği bir borç senedidir. Para bir borç münasebeti olduğundan tıpkı vakitte bir kredidir, kredi de paradır. Tüm bu özellikleri ile para toplumsal bir yapıdır ve bölüşüm münasebetlerinin merkezindedir.

MERKEZ BANKALARI FİYAT İSTİKRARI VAZİFESİ ÇERÇEVESİNDE, İŞSİZLİK ORDUSUNUN BÜYÜSÜMESİNE NEDEN OLMAKTA

Merkez Bankaları birinci kuruluş maksatları bakımından hazinenin kasası olma vazifesi verilmiş kurumlardır. Merkez Bankaları açık biçimde kamu harcamalarının kredi verenidir yahut kuruluş emelleri budur. Merkez Bankaları tıpkı vakitte bankaların bankası ve son kredi verendir. Hasebiyle Merkez Bankalarının ikici varlık sebebi bankaların likidite darboğazına girmelerini ve mümkün finansal krizleri önlemektir. Bu pozisyonu Merkez Bankalarına ikinci bir vazife olarak finansal istikrarı sağlamak sorumluluğu yüklemiştir. Lakin 1980 ve sonrası uygulamaya konan Monetarizim yahut Neo Klasik uzlaşı—Washington Konsensüs (1986) Merkez Bankalarına aslında sahip oldukları araç seti çerçevesinde üstlenmemeleri gereken ve oluşum gayelerine karşıt biçimde fiyat istikrarı vazifesi yüklemiştir. Merkez Bankalarına yüklenen fiyat istikrarını sağlama misyonu parayı kıt bir mal olarak kabul eden ve onu bölüşüm münasebetlerinden soyutlayıp ödeme aracına indirgeyen Ortodoks iktisadi fikrin eseridir. Merkez Bankalarına bu misyonun verilmesi sınıfsal bir tercihtir ve finans kapitalin-bankaların ve tekelci sermayenin çıkarlarını kollamaya ve onlara faiz ve kamu borçlanması üzerinden rant yaratmaya yöneliktir. Öteki yandan Merkez Bankaları kendilerine verilen fiyat istikrarı vazifesi çerçevesinde uyguladıkları siyasetlerle yedek işsizlik ordusunun büyümesine, işsizliğin artmasına yol açarak emek fiyatların baskılanmasına ve ulusal artı kıymetin büyük bir kısmının gerek tekelci gerekse finansal sermayenin eline geçmesine yani kapitalistler lehine bölüşüme neden olmaktadır.

ORTODOKS İKTİSADİ NİYETİN ANLATTIĞI ÖYKÜ, GERÇEKLERDEN ÇOK FARKLI

Burada bir parantez açarak bankaların bu sistem içindeki rollerine değinmek gerekiyor. Zira Ortodoks iktisadi niyetin ya da yaygın iktisadi görüşün anlattığı öykü gerçeklerden çok farklıdır. Bu öyküde bankalar tasarruf edenlerle kredi/borç talep edenler ortasında aracı kurum olarak anlatılmaktadır. Buna nazaran Merkez Bankası parayı basar ve piyasaya arz eder (helikopterle dağıtır) ve bu para bir biçimde tasarruf sahibinin mevduatı olarak ortaya çıkar bankalarda bu mevduattan zarurî karşılığı ayırarak kredi verir. Bu durumda para arzı 1/n kadar artar, buna para çarpanı demektedirler.. Bir biçimde bankadaki 100 TL mevduat zarurî karşılıkları %10 kabul edersek 1/0.10 = 10 olacak biçimde yani 10 kat artar. Böylelikle bankalar 100 TL mevduattan 1000 TL para yaratmış olurlar. Öte yandan ABD, Kanada vb birçok ülkede mecburî karşılıklar %0 olarak kabul edilmiştir. Bu durumda bankalar 1/0 formülünden sonsuz para yaratabilmektedir. Burası enteresandır çünkü paranın kıt bir mal olduğunu öne süren iktisadi görüş tıpkı vakitte bankaların sonsuz para yaratabilmesine dayalı bir para arzı formülüne sahiptir. Bu mevzudaki en saçma görüşü toplumsal medya fenomeni meşhur finansçı prof açıklamıştır. Ona nazaran bankalar Merkez Bankalarından borç alıp kredi vermektedir. Elbette çok yanlışlı bir görüştür, cahilliktir.

TASARRUFLAR YATIRIMLARI DEĞİL, YATIRIMLAR TASARRUFLARI BELİRLER

Gerçekte ise bankalar ödünç verenlerle borç alanlar ortasında bir finansal aracı değildir. Bankalar para yaratan kurumlardır. Bankalar mevduattan kredi vermezler tersine kredi vererek mevduat yani para yaratırlar. Hasebiyle para arzını kredi talebi belirler. Kredi talebini belirleyen ise firmaların yatırım talebidir. Firmaların yatırım talebini ise firmaların gerek yurt içi gerekse dışa açık bir iktisattaki dış talep beklentileri belirlemektedir. Yani ilgili iktisatta gelirlerin artacağına yönelik beklentiler yahut ihracatta artış beklentisi firmaların yeni yatırım yapmalarına münasebetiyle da kredi talep etmelerine neden olacaktır. Burada bir öteki yanlış anlatıya da değinmek gerekiyor ki o da yatırımların tasarruflarla fonlanmadığıdır. Yatırımlar kredilerle finanse edilmektedir. Bu çerçevede tasarruflar yatırımları belirlemez yatırımlar arttıkça yani yeni istihdam, üretim ve gelir arttıkça tasarruflar da artar. Bu da demektir ki tasarruflar yatırımları değil yatırımlar tasarrufları belirler.

BANKALAR KREDİYİ, KREDİ TALEBİ KADAR YOKTAN YARATIRLAR

Burada ikinci bir paragraf açıp bankaların Merkez Bankası ve Hazine ile olan ilgilerine değinmek gerekiyor. Kredi yaratım sürecinden Merkez Bankalarına eşlik ederler. Üstte belirttiğim üzere bankalar kredi vermek için bir kaynağa muhtaçlık duymazlar, mevduattan kredi vermezler ya da Merkez bankasından borç alıp kredi vermezler. Bankalar krediyi kredi talebi kadar yoktan yaratırlar. Merkez Bankası dahil bankacılık sisteminin bilançosu aktiften pasife doğrudur. Yani bankalar etkinlerini büyütürken pasif tarafı da büyütmüş olurlar. Kredi vererek faallerini büyütürken birebir vakitte mevduat yaratırlar ve pasifleri de artmış olur. Bankalar yalnızca kredi vererek değil etkinlerini büyüten rastgele bir varlığı satın alarak da para yaratırlar örneğin hazine borçlanma kağıtlarını satın almak üzere. Burada bir öbür tartışmada faiz kavramı ile ilgilidir.

KREDİ YARATIM SÜRECİNDE BANKALARIN MERKEZ BANKASI İLE İLİŞKİLERİ

Kredi yaratım sürecinde bankaların Merkez Bankası ile bağlantıları kredi verip mevduat yarattıktan sonra başlar. Bankalar bu mevduat karşılığı mecburî karşılıkları kredi –mevduat yaratımından 14 gün sonra Merkez Bankasının pasifinde yer alan hesaplarına yatırmak zorundadırlar. Bankalar bu zarurî karşılık kadar parayı Merkez Bankasından borçlanabilirler, mevduat toplayabilirler yahut tahvil satarak karşılayabilirler. Şayet Merkez Bankaları para yaratım sürecine tam eşlik etmezse Kavcıoğlu devrinde olduğu üzere mevduat ve kredi faizleri ile MB siyaset faizi ortasındaki marj açılır. Bu açık bir siyaset tercihidir. Yani siyaset faizini yükseltmeden kredi faizleri artırılmıştır. Bunu biraz açalım;

BANKALARIN MONOPOLLEŞME GÜCÜ ARTTIKÇA MEVDUAT FAİZİ İLE KREDİ FAİZİ ORTASINDAKİ FARK FAZLA OLUR

Ortodoks iktisadi niyetin bilakis Heterodoks içsel para görüşüne nazaran faiz piyasada belirlenmez. Faizleri Merkez Bankaları belirler. Yani faiz dışsaldır. Merkez Bankası siyaset faizi mevduat faizlerinin temelini oluşturmaktadır. Merkez Bankası siyaset faizi paranın yaratım maliyetidir. Şayet üstte söylediğim üzere Merkez Bankası kredi yaratım sürecine tam eşlik ederse siyaset faizi ile mevduat faizi neredeyse bir birine eşit olur, marj oluşmaz. Kredi faizi ise bankaların mevduat faizine mark-up eklemesi ile elde edilir. Mark-up piyasa gücünün getirdiği marjdır. Bu durumda bankaların monopolleşme gücü arttıkça mevduat faizi ile kredi faizi ortasındaki fark da fazla olacaktır. Artık gelelim bankaların Hazine ile olan münasebetlerine.

HAZİNE’NİN DİREKT MERKEZ BANKASI’NDAN AVANS ALMASININ ÖNÜ KAPANMIŞTIR

1980 Neo liberalizmi ile birlikte pek çok ülkede olduğu üzere ülkemizde de Hazinenin direkt Merkez Bankasından avans almasının önü kapanmıştır. Ayrıyeten Hazine kağıtları direkt Merkez Bankasına satılamamaktadır. Hazine kağıtları evvel piyasa yapan bankalara satılmakta ve sonra ikincil piyasa oluşmaktadır. Merkez Bankasının bankalarla yaptığı repo ve aykırı repo süreçleri ile kamu kağıtları alıp satması piyasa likiditesine yönelik bir süreçtir ve kredi yaratımı ile ilgisi yoktur.

DEVLET YARATTIĞI PARAYI HARCAR

Bir ülkede para arzı artışı üç biçimde gerçekleşir. Bankaların kredi vermesiyle, kamu harcamaları yoluyla ve dış fazlası vererek. Artık bunu niçin söylüyorum. Para devlete ilişkin bir varlıktır tıpkı vakitte. Devletin harcama yapması için borçlanmasına yahut vergi toplamasına muhtaçlığı yoktur. Devlet yarattığı parayı harcar. Bunun ne değeri var;

TEKELCİ SERMAYENİN KOBİ’LERİ ELE GEÇİRMELERİNE YOL AÇAR

Şimdi tekrar Neo-liberal görüşün Merkez Bankalarına verdiği fiyat istikrarı misyonunun buradaki fonksiyonuna bakalım. Fiyat istikrarı misyonu enflasyonun nedeninin iktisadın çok ısınmasına yani yüksek talebe bağlayan bir kanıya dayanır. Bu durumda sıkı para ve ona eşlik etmesi gereken sıkı maliye siyaseti bir öteki değişle borç idaresi istenir. Sıkı para siyaseti kredi kısıtlaması ve yüksek faize dayanır. Tıpkı vakitte ücret-fiyat sarmalı varsayımına bağlı olarak fiyat baskısı istenir. Yüksek faiz ve fiyat baskısı işletme sermayesi için krediye bağımlı KOBİ’leri hem nakit akımlarını azaltarak hem de borçlanma maliyetini yükselterek iflasa sürükler. Bu durumda işsizlik artacağından yedek işsizlik ordusu büyür ve işçilerin düşük fiyata razı olmalarına imkan sağlar. Bu tıpkı vakitte tekelci sermayenin KOBİ’leri ele geçirmelerine ve tekelci güçlerini artırmalarına fırsat tanımaktadır.

VERGİLERİN TABANA YAYILMASI SÖYLEMİ DOLAYLI VERGİLERİN ARTMASINA YOL AÇAR

Diğer yandan yüksek faiz, MB ile borçlanma bağı kapatılmış Hazine’den bankalara yüksek faiz harcaması sayesinde servet yaratılmasına imkan sağlar. Hazinenin bu biçimde faiz borcu artarken tekrar enflasyon hedeflemesi gereği uygulanan faiz dışı bütçe fazlası faiz ödemeleri hariç kamu harcamalarının kısılmasına yöneliktir. Ayrıyeten vergilerin tabana yayılması söylemi ile zenginlerin ödemesi gereken vergiler topluma yayılırken, artan kamu borçları faiz dışı fazla gayesi nedeniyle dolaylı vergilerin artmasına, kamunun yönettiği yönlendirdiği malların fiyatlarını artırmaktadırlar. Örneğin akaryakıta, sigaraya artırım yahut ÖTV artışları üzere. Elbette bu artışlar tekelci sermayenin kendi eserlerine maliyetin daha üstünde artırım yapmasına da fırsat yaratmaktadır. Yani enflasyonla gayret ediyoruz dedikleri araçlarla enflasyonu beslemektedirler. Kaldı ki kalıcı yüksek faiz de işletme maliyetlerini artırarak ve yüksek enflasyon beklentileri ile (halkın değil oligopolcü-tekelci firmaların beklentileri yahut istekleri diyelim) yapılan fiyatlamalar sonucu enflasyonu yükseltmektedir.

PARA FİNANS KAPİTAL İÇİN YARATILIRKEN HALIN ÇIKARLARI GÖZ GERİSİ EDİLİR

Faiz dışı bütçe fazlası maksadına bağlı olarak kamu harcamalarının küçültülmesiyle devlet yatırımlarını azaltır, tarıma takviyesi kısar, memuruna emekçisine daha az fiyat vermek ister ve toplumsal devlet harcamalarını azaltır. Toplumsal bir yapı olan para finans kapital için yaratılırken halkın çıkarları ve toplumsal gereksinimler göz arkası edilir. Bunlarla birlikte toplumsal devletin küçültülmesi eğitimden sıhhate, madenciliğe vb bir çok alanda özelleştirmelere ve tekelci sermaye için yeni rant alanlarının açılmasına da imkan sağlar. Sanırım enflasyon hedeflemesi ve Merkez Bankalarına fiyat istikrarı misyonu verilmesi daha yeterli anlaşılmıştır.

TÜRKİYE ÜZERE ÜLKELERDE BU DURUM GLOBAL FİNANSA FİNANSA TAM BAĞLILIK ALAKASINA DÖNÜŞÜR

Ülkelerin dış fazla vermesini para arzını artıran bir faktör olarak belirtmiştim. Dış açık vermeleri ise buna cari açık diyelim. Kronik cari açık tıpkı vakitte ilgili ülkenin dış borç stokunu büyüten bir meseledir. Yani cari açık verdikçe para arzı azalır yani cebinizdeki para-mevduat dışarıya çıkar. Kendi para ünitesi ile ticaret yapamayan bir ülkenin dış açık vermesi onun dışarıya borçlandığını göstermektedir. 1990 kararları ile global sermaye hareketlerine tam serbestiyet veren Türkiye üzere ülkelerde bu durum global finansa tam bir bağımlılık alakasına dönüşür. Çünkü global sermaye hareketlerinin artması ithalata bağımlılığınızı artıran ve cari açığınızı büyüten bir sonuç yaratır. Bu durumda ithalat yapabilecek dövize ulaşamamanız ödemeler istikrarında krize ülke iktisadının üretim ve istihdam kaybına neden olur. Bu bağımlılık alakası ilgili ülkenin MB siyaset faizinin global faize buna ABD-Fed siyaset faizi diyelim bu faize tam bağımlı olmasına neden olur. Çünkü Bretton Woods sistemi ile kurulan Dolar Hegemonya nakdî hiyerarşisi gereği tam sermaye hareketlerinin olduğu şartta siyaset faizini Fed siyaset faizi ile uyumlaştırmazsanız yabancı sermaye ülkenizin terk eder ve ödemeler istikrarı krizine girebilirsiniz. Daha açık olarak global sermayeye ülkenize serbestçe girip çıkabiliyorsa bağımsız para siyasetinden kelam edemezsiniz (ikili açmaz). Ortodoks iktisadın bağımsız Merkez Bankası söylemi bir aldatmacadır. Kendi hükümetinden, halkın çıkarlarından bağımsız lakin global ve işbirlikçi mahallî finans kapitalin çıkarlarına ve isteklerine bağımlı bir Merkez Bankasıdır istenilen. Şayet ki ülkenizde faaliyet gösteren yabancı bankaların toplam tartısı artarsa global finansla bağımlılık münasebetiniz daha da artar ve ekonominiz krizlere daha açık hale gelir. Çünkü toplumsal bir mukavele ve münasebetiyle topluma devlete ilişkin olması gereken parayı yaratma gücünü yabancılara bırakmış olursunuz.

MASALSI KITLIK PRENSİBİ ÜZERİNDEN FAİZ KAZANDI ELDE EDEN KUUMLAR

Toparlayacak olursak bankalar, gerçekte bir ödeme vadi ve üretim maliyeti (politika faizi diyelim) aslında sıfıra yakın olan parayı yaratan lakin masalsı kıtlık prensibi anlatısı üzerinden faiz karı elde eden kurumlardır. O denli ki, para ve maliye siyaseti araçları global ve lokal bankaların çıkarları için kullanılmaktadır. Bu duruma karşı bankacılık sistemi kamusal olmalı ve tıpkı Cumhuriyetin kuruluş devrinde olduğu üzere özel misyonlar üstlenmelidirler.. Merkez Bankası ve Hazine ortasında borçlanma bağlantısı, hazine avansları tekrar kurulmalı, kamu kağıtlarının alım satımı direkt yapılmalıdır. Buna en çok bankalar üzülecektir fakat toplumsal yararı yüksektir. Lenin’in tek banka önerisi bağlamında Merkez Bankasının tek banka olarak faaliyet göstermesi elbette mümkündür fakat bu öteki bir tartışma mevzusudur.

Esen Kalın…

Bazı Okuma Teklifleri:

Randall Wray. A Post Keynesian View of Central Bank Independence, Policy Targets, and the Rules versusDiscretion Debate. Journal of Post Keynesian Economics, Vol. 30, No. 1 (Fall, 2007), pp. 119-141

Richard A. Werner. Can banks individually createmoney out of nothing? — The theories and the empirical evidence. International Review of Financial Analysis 36 (2014) 1–19

Steve Keen (@profstevekeen) Money and Macroeconomics from First Principles, for Elon Musk and Other Engineers

www.patreon.com/Ravelation

https://profstevekeen.substack.com/

www.patreon.com/profstevekeen

https://book.stevekeenfree.com/

Deutsche Bundesbank. The role of banks, non- banks and the centralbank in the money creation process. Monthly Report April 2017.

H. Cömert and T. S. Öncü, “İkili Açmaz çerçevesinden Türkiye’de yakın devir Merkez Bankacılığı ve kur krizlerini anlamak,” ODTÜ Gelişme Dergisi, vol. 50, no. 1, pp. 115–169, 2023, Accessed: 00, 2023. [Online].

http://www2.feas.metu.edu.tr/metusd/ojs/index.php/metusd/article/view/1283.