Marksist bakışla “Mobbing”

“Son yıllarda çalışma hayatını açıklarken, tartışırken “mobbing” kilit bir kavram olarak gündeme yerleşti. Mobbing çalışanlara üstleri, astları yahut eşit seviyedeki çalışanlar tarafından, yani yatay ya da dikey olarak uygulanan her çeşit berbat muamele, tehdit, şiddet, taciz, aşağılama olarak tanımlanıyor. Yıldırma ya da bezdirme olarak da kullanılan bu kavram, çalışanların birbirlerine uyguladıkları şiddete işaret ediyor. İşletmeden idare çalışmalarına, sanayi bağlantılarından sosyolojiye uzanan bir alanda epeyce ağır ve sıklıkla kullanılıyor bu kavram. İş bununla da sonlu değil, emek örgütleri ve emek siyaseti de mobbingi kullanıyor ve muhalif bir duruş sergilediklerini düşünüyor.

Kavramlar suçsuz değildir ve ilişkin oldukları niyet geleneklerinin izlerini taşır. Mobbing de çalışma hayatını açıklayan Marksist teorinin ve kavramların kan kaybettiği son yıllarda burjuva toplumsal biliminin bir kavramı olarak boşalan alanı dolduruyor. Burjuva toplumsal bilimin her kavramı üzere açıkladığından çok açıklanamaz hale getirdiğiyle; gösterdiğinden çok gizlediğiyle faal oluyor. Pekala, mobbing neleri karanlıkta bırakıyor? İnsanı, toplumu ve siyaseti bütünlük içinde açıklama çabasıyla üretilmiş bilimsel bilgiye kulak vermek gerek. Ya da Marx bu mevzuda ne kederi diye sormak gerek.

Mobbing kavramı, ele aldığı bağlantıyı ruhsal bir boyuta hapsedip münasebet içindeki tarafları yalnızca görünenlerle sınırlayarak, çalışma hayatında sermaye-emek çelişkisini karanlıkta bırakıyor. Çalışma ortamında sermaye ve emek ortasındaki çaba yok sayılırken, çatışmalar çalışanlar ortasında tanımlanıyor. Sınıfı karanlıkta bırakıyor. Şiddeti uygulayan bireyler “antipatik, korkak, sonlu, güçlü olma isteği içinde” olarak, şiddet uygulanan bireyler ise “zeki, yetenekli, başarılı, yaratıcı” olarak tanımlanıyor. Çalışma ömründe, sermayenin ağır baskısı altında çalışmak zorunda kalan ve kader birliği içinde olan işçi sınıfın varlığı yok sayılıyor. Bu yaklaşıma nazaran işçi sınıf yoktur, bireyler vardır.

Ve tahminen de en değerlisi mobbing, işçi sınıf içindeki kolektif iradeyi ve sınıf dayanışmasını karanlıkta bırakıyor. Burjuva toplumsal bilimler, işçi sınıf içindeki katmanlaşmayı daima öne çıkarır, bu katmanların tecrübelerinin, karşı karşıya kaldıkları sıkıntıların farklılıkları üzerine ağırlaşır. Sınıf içi katmanlaşmayı meslek, statü ve gibisi kavramlarla artırma eforu, kuşkusuz “bir personel sınıfından bahsedemeyiz aslında” diyebilmenin altyapısıdır. Sınıf içi katmanlaşmayı artıran ve çalışma ömrünü bireyler ortası “bıktırma, yıldırma, zorbalık, taciz, şiddet” münasebetleri üzerinden tanımlayan mobbingle birlikte işçi sınıfın kolektif iradesinden ve sınıf dayanışmasından kelam edebilmek de mümkün değildir.

Mobbing kavramını sorgulamak ve eleştirmek, çalışma ömründe işçilerin birbirine yönelik artan şiddet ve berbat muamelelerini görmezden gelmek manasına gelmiyor kuşkusuz. Bilakis çatışmanın sırf görünür taraflarıyla ilgili olmadığını vurgulamak manasına geliyor. 21. yüzyılın başında çalışma ortamlarında emekçi sınıfı içinde şiddet, öfke ve makus muamele artıyorsa bunu nasıl açıklamak gerekir? Tekrar Marx söylüyor bize.

Marx, İktisat Politiğin Tenkidine Katkı’nın Önsöz’ünde der ki: “Vardığım ve keşfeder keşfetmez çalışmalarıma yol gösteren prensip haline gelen sonuç, kısaca aşağıdaki biçimde formüle edilebilir. Beşerler hayatlarının toplumsal üretimi içinde muhakkak ve iradelerinden bağımsız, üretim güçlerinin makul bir gelişmişlik seviyesine tekabül eden üretim bağlantıları içine girerler (…) Maddi hayatın üretilme biçimi, genelde toplumsal, siyasi ve entelektüel hayat süreçlerini belirler.” Şartlar “bireysel” davranışları belirler öyleyse. “Gıcık” olunan şeyleri, işyeri hiyerarşilerini, dışlanmayı ve içerilmeyi üretimin ve tekrar üretimin şartlar belirler. O vakit, 21. yüzyılın başında “güvencesiz ve geleceksiz emek rejimleri”ne ve “emekçiler ortası artan şiddete” bakalım.

Güvencesiz ve geleceksiz emek rejimleri, son yıllarda hem üretim noktasında hem de üretim noktasını belirleyen emek siyasetlerinde sermaye sınıfının emeğe karşı ağır bir saldırısının sonucudur. Parçalanan yerler, dağıtılan sendikalar, muhakkak müddetli iş mukaveleleri, esnek iş kanunları personel sınıfının dayanışma imkanlarını azaltır. Uzun çalışma saatleri, süratli ve yorucu çalışma şartları, rekabet, performansa dayalı çalışma üretim noktasının temel özellikleri olarak öne çıkar. Güvencesizlik ve geleceksizliği besleyen bu şartlarda, kısa erimli ömür stratejileri açısından “emekçiler ortası rekabet”, “emekçiler ortası dayanışma”dan daha “tercih edilir” bir seçenek haline gelir.

Güvencesizlik ve geleceksizlik korku, dehşet, yalnızlık ve özsaygı yitimi demektir. Dayanışmayı küçümsemek, sadece kendi menfaatini takip etmektir. Hal bu türlü olunca sınıf çelişkileri sınıfın bir programla toplumsal talepler üretmesinin değil, herkesin bir başkasının üstüne basarak “yükselme” güdüsüyle topluca küçülmesinin yolunu açar. Kendi içinde örgütlü olamayan sınıf, çelişkinin bu halde tezahür etmesine mahzur olamaz. Bağlılık gerektirmeyen, yarın sonlanacak, her an parçalanan ve daima olarak tekrar şekillenen örgüt yapıları içinde gerçekleşen çalışma münasebetleri, işçiler ortası şiddeti, bezdirmeyi, yıldırmayı artırıyorsa, sermaye sınıfının ve temsilcilerinin bu duruma üzülmeleri de beklenemez.

Son yıllarda işçiler ortası artan şiddete, emek siyaseti ve emek örgütleri hiçbir formda göz yumamaz, bu şiddeti görmezden gelemez. Zira bu bir semptomdur. Emek örgütlerinin desteği olan dayanışmanın çözülüyor oluşunu gösteren bir belirtidir. Lakin kullanılan lisana dikkat etmeli. Burada kullanılacak çaba lisanı “mobbinge son”, “mobbingle mücadele” olmamalı. “Güvencesiz ve geleceksiz emek rejimlerinde işçiler ortası şiddete son”, “dayanışmayla işçiler ortası şiddete son” demeliyiz. Yalnızlaşma ve sınıf içi parçalanma karşısında sınıfın birbirini kollaması gerekiyor. Daima risk altında yaşayan, iç dünyasına sürüklenen, birbiri için kaygılanmayan, “biz” zamirinden çekinen işçileri “biz” diyebilmeye, birbirleri için kaygılanmaya ve dayanışmaya çağırmalıyız.

Bugün çalışma hayatını anlamak, emek gayretine bir yaklaşım geliştirmek için kullanılan “mobbing” yalnız başına hiçbir şey söylemez. Lakin isterseniz Marx ona söyletir!”