Kapitalizm öldü, daha beteri geldi… Nedir bu Teknofeodalizm… Çıkış yolunun kapısı nerede

Varoufakis, “Teknofeodalizm: Kapitalizmi Ne Öldürdü?” isimli yeni kitabında, kapitalizmin vefatından ve onun yerine daha berbat bir sistemin geldiğinden bahsediyor. Aegina Adası’nda bir röportaj sırasında konuşan Varoufakis, artık global finans sisteminin değil, teknoloji devlerinin — başta Jeff Bezos, Mark Zuckerberg ve Elon Musk’ın yönettiği şirketlerin — dünya iktisadını şekillendirdiğini savunuyor.

İngiliz gazeteci Arthur Neslen, Varoufakis ile Teknofeodalizmi konuştu. BirGün’de yayınlanan röportaj şöyle:

Kitabınızda, yeni bir “tekno-feodal” ekonomik sistemde yaşadığımızı öne sürüyorsunuz. Ancak bu sistem, kapitalizm üzere bir toplumsal ihtilali yahut feodalizm üzere büyük bir ziraî dönüşümü gerektirmedi. Buna karşın neden yeni bir üretim biçimi olduğunu düşünüyorsunuz?

Tekno-feodalizm, bugüne kadar bildiğimiz tüm sermaye çeşitlerinden nitelik ve nicelik olarak farklılaşmış, orijinal, mutasyona uğramış bir sermaye biçimine dayanıyor. 10 yıl öncesine kadar tüm sermaye biçimleri üretilmişti; ister bir saban, çekiç, buhar motoru olsun, ister endüstriyel bir robot. Lakin geçtiğimiz on yılda telefonlarımızın, tabletlerimizin ve fiber optik kablolarımızın içinde yaşayan yeni bir sermaye biçimi ortaya çıktı. Ben buna “bulut sermayesi” diyorum.

Amazon, Alibaba, Uber ve Airbnb üzere şirketler pazar değiller. Hatta inhisar bile değiller. Bunlar ticaret platformlarıdır. Bu platformları oluşturan algoritma, yani bulut sermayesi, bizim yaratıcısı, tüketicisi ve kullanıcısı olarak yer aldığımız bir “bulut derebeyliği” dışında bir şey üretmez. Hepimiz bu platformlarda çalışıyoruz; taksi şoförü olarak ya da içerik üreticisi olarak. Ve bu dijital alanın sahibi, tıpkı feodalizmde olduğu üzere kira topluyor. Fakat bu kira artık toprak kirası değil, dijital kira. Buna kısaca “bulut kirası” diyorum.

Bu süreçte bulut sermayedarları davranışlarımızı hatta niyetlerimizi değiştirebilir. Bu sistem, davranış değiştirme araçları üretir ve üretim, dağıtım, bağlantı ve değişim alakalarını içeren büsbütün yeni bir sosyo-ekonomik üretim biçimi yaratır. Sermayeye dayansa bile, bu kapitalizm değildir. Kapitalizmin iki temel direği vardır: Pazar ve kâr. Bulut sermayesi süratle pazarların yerini alarak bulut derebeylikleri yaratıyor ve sonuç olarak kapitalist sistem için hâlâ temel değere sahip olan kârları, bulut kiraları biçiminde çekip alıyor.

ÜCRETSİZ EMEK, ÇOK SERMAYE

Sosyalist niyette yaygın kabul gören görüşe nazaran kapitalizm kendi mezar kazıcılarını, yani kârı yaratan çalışanları oluşturuyordu. Tekno-feodalizmde bu durum hâlâ geçerli mi, yoksa gelecekte yalnızca robotların daha fazla robot üretmesiyle mi karşı karşıya kalacağız?

Tekno-feodalizmi anlamak için en uygun sistem Marksist tahlildir. Kıymet hâlâ beşerler tarafından yaratılır; robotlar, algoritmalar yahut bulut sermayesi tarafından değil. Bedel, insani faaliyetten doğar, makinelerin makine üretmesiyle değil. Değişen şey ise artık fiyatsız emek tarafından üretilen çok büyük ölçüde sermayeye sahip olmamızdır.

Eskiden Henry Ford, otomobillerini üretmek için makine kullanıyordu. Bu makineleri üretmesi için fiyatlı emekçi çalıştıran diğer kapitalistlere sipariş vermek zorundaydı. Meğer bugün bulut sermayesinin büyük çoğunluğu, benim “bulut serfleri” olarak isimlendirdiğim karşılıksız emek harcayan kullanıcılar tarafından üretiliyor. TikTok’a her görüntü yükleyişinizde şirketin sermayesine katkıda bulunuyorsunuz. Elbette, sistemin kendini yine üretebilmesi için hâlâ fiyatlı emeğe gereksinimi var. Fiyatlı emeği ortadan kaldırırsanız tüm sistem çöker. Robotların daha fazla robot üretmesi mümkün, lakin bu sistem kapitalizmden bile daha istikrarsız ve krizlere daha açık, zira temelini oluşturan fiyatlı emeğin yarattığı artı-değer giderek küçülüyor.

Bir şirket elektrikli bisiklet ürettiğinde, Amazon üzerinden ödediğiniz bedelin yüzde 40’ı onu üreten kapitalistlere değil, Amazon’un kurucusu ve yöneticisi Jeff Bezos’a gidiyor. Bu para, bulut kirası biçiminde şirketten çekilip alınıyor. Bu para üretime ya da klasik kapitalist bölüme geri dönmediği için, kapitalizm altında zati daima kıt olan toplam talep artık daha da kıt hale geliyor. Bu durum, merkez bankaları üzerinde, kaybolan satın alma gücünü yenilemek için daha fazla para basma baskısı yaratıyor ve bu da daha fazla enflasyon baskısı oluşturuyor. Bu açıdan tekno-feodalizm, kapitalizmden çok daha berbat ve krizlere çok daha açık bir sistemdir.

Fikriniz, artık gerçeklik algımızın bile bir çeşit algoritmik süzgeç tarafından şekillendirildiğini öne sürüyor. Bu durum sınıf şuurunu nasıl etkiliyor?

“Karşılıksız emeğimiz Bezos’un, Google’ın ve Microsoft’un bulut sermayesini besleyip yine üretiyor” dediğimde, onlar şöyle diyor: “Evet lakin bunu yapmaktan hoşlanıyorsunuz.” Bunu istekli olarak yapıyoruz. Fakat bu onun karşılıksız emek olduğu gerçeğini değiştirmiyor. Burada, arkadaşım – bilimkurgu müellifi ve dijital haklar savunucusu Cory Doctorow’un “boklaşma” (enshittification) dediği bir süreç de var. Bir platformda istekli emeğinizle ne kadar çok vakit geçirirseniz, o platformda yaşadığınız tecrübe o kadar kötüleşiyor ve siz de platformun sahibi bulut kapitalistlere değil, öteki kullanıcılara öfkeleniyorsunuz. Bu da sınıf şuurunu çözüp dağıtan bir etken haline geliyor.

BULUT SERMAYE DÖNEMİ

2008’den bu yana yaşadığımız otoriter popülizm, bu yeni üretim biçiminin siyasal tabiri sayılabilir mi?

2008 bizim jenerasyonumuzun 1929’uydu. O periyodun bulut sermayesiyle ilgisi yoktu, zira o vakitler bulut sermayesi şimdi var olmamıştı. Bu kriz, Bretton Woods sonrası finansallaşmış kapitalist sistemin çöküşünün sonucuydu. Fakat bu çöküşe verilen karşılık – bankaları kurtarmak ve bankacılara 35 trilyon ABD doları basmak – bulut sermayesinin birikimini hızlandırdı. Zira 2009–2022 ortasında gerçekleşen tek yatırımlar bunlardı. Nakdî genişleme siyasetleri kapsamında yapılan para basımı, üniversal kemer sıkma siyasetleriyle birebir periyoda denk geldiği için klâsik kapitalist şirketler yatırım yapmadı. Merkez bankalarından aldıkları parayla kendi paylarını geri satın aldılar. Sırf bulut sermayesi sahipleri makine ve altyapıya yatırım yaptı ve bu da bulut sermayesinin hem niteliğinde hem niceliğinde büyük bir sıçrama yarattı. ChatGPT ve OpenAI üzere gelişmeler bu süreçten doğdu.

Böylesine büyük bir sermaye birikimi her vakit toplumda paralel bir dönüşüme yol açar. Örneğin Elon Musk, bulut sermayesi oyununa geç katıldı. O klâsik bir kapitalistti; otomobil ve roket yapıyordu. Bulutçu (cloudalist) değildi, ta ki Tesla ve Starlink’in platformlarının bulut sermayeye bağlanmak için can attığını fark edene kadar. Lakin bir arayüzü yoktu, bu yüzden Twitter’ı ucuza satın aldı. X üzerinden, Starlink’i dünya üzerindeki tüm Tesla araçlarına bağlayan bir “her şey uygulaması” yaratıyor. Devletin bilgi süreç sistemlerine bile kendi kablolarını bağladı ve bu yarı faşist ideolojisiyle el ele ilerliyor.

Milyarder teşebbüsçü ve çok sağcı liberteryen Peter Thiel yakın vakitte “Kapitalizm demokrasiyle bağdaşmaz” dediğinde, içimden ona alkış tutmak geldi. Tam manasıyla haklıydı. Ancak bunu söyleyebilmeleri için evvel ellerinde bulut sermaye, Palantir üzere bilgi tahlili ve dijital nezaret hizmetleri sunan şirketler ve X üzere araçların olması gerekti. “Demokrasi bizim iktidarımız önünde bir mahzur. Bu yüzden faşizmi tercih ediyoruz” dediler. Ancak zihinlerimize direkt erişimleri olmasaydı bunu asla yapamazlardı. Zira Henry Ford ve Thomas Edison üzere isimler insanları etkilemenin yollarını bulmak için gazete satın almak zorundaydı. Bugünse bulut sermayen varsa, milyarlarca insanın “zihinsel zincirlerinin” de sahibisin.

“Tam otomatik lüks komünizm” üzere ütopyacı bir gelecek, algoritmik nüfus denetimi ya da algoritmalarla belirlenen tutuklamalara kıyasla daha mümkün mü?

2017’de yayımladığım “Kızımla İktisat Sohbetleri” kitabımı şu sözlerle bitirmiştim: İnsanlığın geleceği ya Matrix tarafına ya da Star Trek tarafına gidecek. Star Trek yolu, lüks, özgürlükçü bir komünizme; Matrix yolu ise tekno-feodalizmin en berbat biçimine çıkar. Hangi tarafa gideceğimiz, demokratik siyaseti yine canlandırma becerimize bağlı olacak. Bunu daima birlikte göreceğiz.

KESİN OLARAK SONLANDIRMANIN TEK YOLU VAR

Bulut sermayesini daha insani bir düzeye çekmenin yolu var mı? Ne tıp bir düzenleme tesirli olabilir?

Bence en bariz olanı birlikte çalışabilirlik (interoperability: platformlar ortası geçiş) sıkıntısı. Örneğin, Twitter’dan ayrılmak istedim zira platform adeta zehirli ve çamurlu bir bataklığa dönüştü. Fakat 1,2 milyon takipçim var. Bluesky’a geçtim, evvel 100 ve artık 30 bin oldum. Tekrar de X’i büsbütün terk edemem. Pekala ya düzenleyiciler X’e birlikte çalışabilirlik zaruriliği getirseydi ve deseydi ki: “Hizmet vermeye devam etmek istiyorsan, X’ten Bluesky’a geçen birinin takipçileri Bluesky’daki paylaşımlarını X üzerinden de görebilmeli.”

Bu, bir periyot telefon şirketlerine getirilen “numara taşıma” zaruriliği üzere olurdu.

İlginçtir, Çin’de geçtiğimiz yıl dijital sağlayıcılar ve uygulamalar için birlikte çalışabilirlik maddeleşti. Batı’da bu türlü bir şeyin olma ihtimali neredeyse yok lakin olsaydı, bu bulutçuların gücüne ve ayrıcalıklarına vurulmuş önemli bir darbe olurdu.

Tekelcilik aykırısı (antitröst) yasalar geçmişte tesirliydi. Örneğin eski ABD Başkanı Teddy Roosevelt’in 1911’de ABD çapında bir petrol monopolü olan Standard Oil’i 50 farklı şirkete bölmesi üzere. Ancak bunu Google yahut YouTube ile nasıl yapacaksınız? Bunları bölmek mantıklı değil. Sonunda sıkıntı şu soruya geliyor: Bu şirketlere kim sahip?

Tekno-feodalizmi kesin olarak sona erdirmenin tek yolu, şu anki kapitalist şirket hukukunun “ne kadar paran varsa o kadar pay alabilirsin” anlayışından, “bir şirkette çalışan herkes bir paya sahip olmalı ve yalnızca orada çalışanlar pay sahibi olabilir” prensibine geçmektir.

Bunu maddeleştirerek çalışanların yönettiği ve sahip olduğu şirketler kurulabilir. Şayet buna, şirketlerin toplumsal performanslarını denetleyen bir vatandaş heyeti de eklerseniz, piyasalar var olmaya devam eder ancak kapitalizm olmadan.

Bunu başarmak için sendikalar ne yapmalı? Bu yeni dünyada onları hâlâ öncü bir güç olarak görüyor musunuz?

Kesinlikle! Lakin sendikalar yalnızca adil fiyat uğraşıyla yetinmemeli. Zira tekno-feodal bir sistemde, fiyat ne kadar yüksek olursa olsun adil olamaz. Zira bulut sermayesinin sahipleriyle işçiler ortasında derin bir güç dengesizliği var. Bunu bugün Silikon Vadisi’nde çok net bir biçimde görebiliyoruz. Üstelik milyonlarca insan, emeklerinin karşılığında tek kuruş bile almadan çalışıyor. Benim görmek istediğim şey, adil fiyatın ötesine geçen ve “her personel bir üye, bir pay, bir oy hakkı” unsurunu savunan radikal sendikalar. Yani “mesele fiyat değil; sıkıntı karar süreçlerinde eşit kelam hakkı.”

Sizce sol, bu yeni dünyaya ahenk sağlayabilir mi? Şu ana kadar ipleri eline alan taraf çok sağ oldu. Tekno-feodalizmi alt etmek için ne yapmalıyız?

Öncelikle, bugünkü bedel üretim ve dağıtım sisteminin bizi süratle bir felakete sürüklediğini ve geniş halk kısımlarının geleceğini kapitalizmden bile daha makus halde kararttığını fark ettirmek gerekiyor.

İkincisi, teknolojinin toplumsallaştırılarak çok daha verimli ve adil biçimde geliştirilebileceğini göstermek gerekiyor. Örneğin, bir belediye Airbnb ya da Deliveroo’ya alternatif bir uygulama geliştirip kendi altyapısını kursaydı ya da bankacılık süreçleri için lokal bir ödeme uygulaması sunsaydı, üstelik bu sistemleri üretmek için belediye bünyesinde nitelikli yazılımcılar istihdam edilseydi bunun direkt yararını görürdük.

Özellikle Silikon Vadisi ve Çin’in doğu kıyısında az sayıda kişinin elinde ağırlaşan bulut sermayesinin, yeni bir Soğuk Savaş’a ve bunun nükleer bir çatışmaya dönüşme riskine nasıl yer hazırladığını vurgulamak gerekiyor. ABD’nin Çin’e yönelik artan saldırganlığının gerisinde da bu var. Sorun Tayvan değil. Sıkıntı Çin ordusunun büyümesi de değil. Asıl sorun, Çin’in büyük teknoloji şirketlerinin, Çin finans bölümü ve Çin Merkez Bankası’nın dijital para ünitesiyle birleşerek, doların global hegemonyasına meydan okuması. İşte bu nedenle, dünya barışı da üçüncü ve tahminen en kıymetli kazanım olabilir.

BOYKOTLAR VE DİJİTAL KAMPANYALAR TIPKI ANDA YÜRÜMELİ

Bu değişimi gerçekleştirmek için, parlamento dışı hareketleri hâlâ gerekli görüyor musunuz?

Gerçek değişimin yolu parlamento dışı hareketlerden geçiyor. Lakin grevler ve iklim hareketleri, insanları mahallî seviyede harekete geçirecek bir programla desteklenmezse etkisiz kalır; bu ikisinin birbirini tamamlaması gerekir. Zira bugün elimizde, klasik sendikal çizgiyle örgütlenmesi giderek zorlaşan devasa bir prekarya (güvencesiz çalışanlar kitlesi) var. Üstelik TikTok ve Instagram üzere platformlarda gençler tarafından sağlanan büyük bir “karşılıksız emek” havuzu da mevcut. Proletarya ile bulut serflerini ve prekaryayı bir ortaya getirecek yollar bulmak zorundayız. Uygulamada, sendikaların bir fabrikada grev düzenlemesi artık tek başına kâfi değil. Bunun, tüketici boykotları ve militan dijital kampanyalarla tıpkı anda yürütülmesi gerekiyor.