İsmet İnönü’den kızını isteyen gazeteci Metin Toker’e iki soru
SİYASETÇİ KIZI, BABASI METİN TOKER’İ ANLATTI
Siyasetçi Gülsün Bilgehan, babası Metin Toker’in gazetecilik seyahatini, zorluklarla dolu hayat kıssasını, İsmet İnönü’nün damadı olmanın getirdiği sorumlulukları ve Türkiye’nin yakın tarihine ışık tutan anıları ele aldı. 1930’ların İstanbul sokaklarından Cumhuriyet gazetesinin heyecanlı günlerine, Halkevleri’nin Anadolu’daki tesirlerinden sansür ve cezaevi yıllarına uzanan öyküyü Gazeteci Olan Adamın Öyküsü isimli kitabında bir ortaya getirdi. T24.com’dan Ebru Dedeoğlu’na konuşan Bilgehan, Toker ve İsmet İnönü’nün kızı Özden Toker ile evlenme kıssasını de anlattı.
“60 YIL BOYUNCA YALNIZCA GAZETECİ OLARAK KALDI”
– Babanız Metin Toker, tıp fakültesinde eğitim görmesine karşın gazeteciliğe olan tutkusundan asla vazgeçmemiş. Bu kararı alırken ailesinin ve yakın etrafının yansıları ne olmuş?
Metin Toker kitabına, “Bazı kimselerin pek prestij ettikleri ‘ gazeteci olunmaz, gazeteci doğulur’ kelamına ben hiç inanmadım” diye başlıyor. 19 yaşında gazeteci olmaya heves ettiğinde ise, ortalarında meslek tecrübelilerinin de bulunduğu pek çok kesim tarafından bundan vaz geçmesi için uyarılmış. Bu itirazların başında yeterli bir aile çocuğu olması ve parlak bir eğitim görmesi geliyormuş. Lakin o gazeteci olmak istemiş ve her türlü manisi aşarak, 60 yıl boyunca gazeteci, yalnızca gazeteci olarak kalmış. Gazetecilik serüvenine başlarken ve devam ederken aslında en sağlam takviyesi ailesinden almış, evvel kendisini yetiştiren ailesi sonra da eşi ve onun ailesi… Kendi ailesi cüretini kırmadan yardım etmeye çalışmış, büyük bir aşk öyküsüyle evlendiği eşi Özden Toker ise, ortak hayatları boyunca bir gazetecinin eşi olmaktan ebediyen gurur ve memnunluk duymuş, bunu bugün bile birebir heyecanla anlatıyor. Metin Toker başta cezaevi günleri olmak üzere sıkıntı günlerde kayınpederi İsmet İnönü’nün daima “şerefli evladı” olmuş.
“EVDE NAMAZ KILINIP ORUÇ TUTULUYOR, DENİZE GİRİLİP TENİS OYNANIYOR”
– Metin Toker nasıl bir ailede dünyaya geldi? Annesini, babasını doğduğu ortamı biraz anlatır mısınız?
Metin Toker “Şuna katiyen inanıyorum ki insanların ömründe onların kişiliğini en çok etkileyen ailesi, yaşadığı etraf ve okuldur” diyor, bu nedenle kitabının birinci kısmını Beyoğlu ve Kadıköy kısımlarıyla ailesine, 1930’lar İstanbul’u ve Galatasaray Okulu’na ayırmış. Kendi tabiriyle “orta halli hayat statüsüne” sahip bir küçük memur ailesinden geliyor. Batı’ya açık, Cumhuriyet’in eski harfleri hiç okumamış birinci jenerasyonundan. Latin alfabesi yürürlüğe girdiğinde ailenin bayanları açılan Millet Mekteplerine gidip o harfleri öğrenmişler, hayatlarının sonuna dek gazete okumuşlar. Bizim için, inanmış, lakin ibadetinde tam kusursuz sayılmayan aile denilmesi yerinde olur, diyor. Meskende namaz kılınıyor, oruç tutuluyor, mescide gidiliyor, öteki taraftan denize giriliyor, tenis oynanıyor. 1930’ların öteki orta halli aileleri üzere çok geçim külfeti çekmedik diyor fakat tavırlı yaşamanın olağan sayıldığını anlatıyor.
“BENZİNE BİRİNCİ MÜREKKEP KOKUSU ORADA GİRİYOR”
– Richard Llewellyn’in “Vadim O Kadar Yeşildi ki” romanının çevirisi, Metin Toker’in birinci değerli edebi çalışması. Büyük hamasetle adım attığı bu seyahatte karşılaştığı zorluklar nelerdi?
Kitabın en enteresan kısımlarından biri 1943 yılında Galatasaray Lisesi mezunu, Tıbbiye öğrencisi genç Metin Toker’in Richard Llewellyn’in ünlü “Vadim O Kadar Yeşildi Ki” romanını çevirme öyküsü. Beyoğlu’nda kitapçı vitrininde gördüğü Fransızca kitabı Türkçeye çevirmeyi başına koyuyor lakin iş hakkında hiç bilgisi yok, ne çeviriden, ne bunun nasıl pazarlanacağından, ne kitap piyasasından… Kitabı nitekim sineması ünlü Saray Sinemasında vizyona girmeden bastırmayı başarıyor ve akaryakıta birinci mürekkep kokusu o vakit giriyor, Koch basili üzere bir daha da bünyesinden çıkmıyor. Kararlı bir genç adamın maksadına ulaşmak için girdiği uğraş bugün de tıpkı durumdaki gençler için ilham verici.
“1930’LARIN BEYOĞLU KUMBARACI YOKUŞUNU ANLATTI”
– 1930’larda İstanbul’da yabancı isimlere karşı oluşan reaksiyon, devrin milliyetçi hislerinin bir yansıması adeta. Babanızın azınlıkların yaşadığı zorluklar hakkında ne üzere tanıklıkları bulunmaktadır?
Metin Toker, çocukluğunun 1930’lar İstanbul’unda Beyoğlu’nun Kumbaracı Yokuşu yaşantısını anlatıyor. “Orada bütün İstanbullular, Müslümanlar ve gayrimüslimler- bu kentte doğup büyümüş yahut pek erken gelmiş- her kökenden beşerler, Boğaziçili Ekrem Toker’den (babası) Kürt Zaro Ağa’ya, yalnızca barış içinde değil, dostça yaşarlardı. Tahminen bu, bugün, bir çok kimseye Alis Mükemmeller Diyarında üzere gelir lakin sevinçlerini de , acılarını da paylaşırlardı. Bayramlarını, dini Bayramlarını, beraberce kutlarlardı.” Babam, devrin tanıklığıyla yıllar sonra görüşünü kitapta şöyle belirtmiş: “1930’lar İstanbul’unu da, Vatandaş Türkçe Konuş kampanyası ile yabancı isimlere reaksiyonunu de – tıpkı her şeyde olduğu üzere – kendi kaideleri içinde kıymetlendirmek, o denli anlamaya çalışmak lazımdır.”
“METİN TOKER SINIFIN ‘EN İYİSİ’, ARKADAŞI TARIK ‘EN KUVVETLİSİ’YMİŞ”
– Yeşilçam sanatkarlarından Ahmet Tarık Tekçe’nin, Metin Toker’in mahkumiyeti sırasında Adnan Menderes’e telgraf çekerek onun yerine mahpus yatmak istemesi kıymetli bir dostluk ve dayanışma göstergesi. Adnan Menderes’in reaksiyonu ne olmuştu?
Metin Toker’in Galatasaray Lisesi anılarında sınıf arkadaşı, daha sonra ünlü sinema sanatkarı olan Ahmet Tarık Tekçe de yer alıyor. Kendisi “sınıfın en iyisi”, arkadaşı Tarık “en kuvvetlisi”ymiş. Gerektiğinde iş birliği yapan uyumlu bir ikiliymişler. Babam birinci mahpusa mahkum edildiğinde, Ahmet Tarık Tekçe Adnan Menderes’e telgraf çekmiş: “Metin Toker’in yerine ben mahpus yatmak istiyorum. Lütfen gereğini yapınız.” Telgraf bütün gazetelerde yer almış. Babamın kitaptaki yorumu: Adnan Menderes alı al/ moru mor…
“HALKEVLERİNİN KAPATILMASINA ÇOK ÜZÜLMÜŞ”
– Metin Toker, Halkevlerinin Anadolu kentlerindeki tesirini nasıl kıymetlendirdi? Bu kurumların, Cumhuriyet’in kültürel siyasetlerindeki yeri ve değeri hakkında ne düşünüyordu?
Babam, Halkevlerinin Anadolu kentlerinde ne tabir ettiğini 12 yaşında yani 1936 yılında gittiği Rize’de görmüş. “Rize Halkevi toplumun en canlı merkeziydi. Cumhuriyet oralara ‘asrilik’i Halkevleriyle götürmüştür” diye anlatıyor. Metin Toker’e nazaran, 12 yaşlarındayken tanıştığı Halkevlerinin “Cumhuriyete kanat gerenler” dediğimiz neslin yetişmesinde rolleri büyüktür. Bilhassa toplum içinde bayanla erkeğin çeşitli kültür etkinliklerinde bir ortaya gelmesi en büyük maksattır. Yalnızca düzenlenen çaylarda, balolarda değil, Halkevlerinin bütün faaliyetlerinde bayan, erkeğinin yanındaydı: Müzik kolunda, folklor kolunda, kütüphanede, fotoğraf kolunda. Bu nedenle Halkevleri’nin Demokrat Parti iktidarının birinci devrinde kapatılmasına çok üzülmüş.
“YAŞAMININ SONUNA KADAR SARSILMAZ BİR ATATÜRKÇÜ OLARAK KALDI”
– Atatürk’ün vefatı sonrasında toplumda bir karamsarlık ve gelecek tasası oluştu mu? Metin Toker, bu devirde ailesi ve yakın etrafında nasıl bir atmosfer gözlemlemiştir?
Babam Atatürk’ün mevtini Galatasaray’da 10 Kasım sabahı derste öğrenmiş. Bir Fransız öğretmen güzel bir konuşma yapmış ve dersi tatil etmiş. “Hepimiz hüngür hüngür ağlıyorduk ve bu, büsbütün içten gelen bir yastı. Günlerce sürdü” diye anlatıyor. “Kadını ve erkeğiyle, büyüğü ve küçüğüyle bütün Türk milleti Ata’sına yürekten ağlamıştır. Onun vefatıyla bir karamsarlık, geleceğe dönük bir tasa yüreklerde belirmiş midir? Bizim etrafımızda bu türlü bir olgu hatırlamıyorum” diye Atatürk’ün vefat günlerine dair hislerini yansıtmış. Babam, hayatının sonuna kadar sarsılmaz bir Atatürkçü olarak kaldı.
LİSEDE ÖĞRENCİLERİN ÖDEVLERİNİ YAPARAK CEP HARÇLIĞI ÇIKARTMIŞ”
– Alfred de Musset’in “İnsan bir çıraktır; ıstırap onun ustası, Hiç kimse kendini tanımaz ıstırap çekmeden” mısraları, babanızın hayatında nasıl bir mana taşımaktadır?
Metin Toker, bütün öğrencilik sürecini parasız okuduğunu anlatıyor. Galatasaray Lisesinde edebiyat dersinde öğrencilere verilen ” tahrir” ödevlerini arkadaşları için de yazarak “cep harçlığı”nı da çıkarmış. Ünlü edebiyatçılar tarafından söylenmiş yahut yazılmış fikirlerin yorumlarını muvaffakiyetle yaparmış. Bunlardan o kadar çok “imal” etmiş ki, kimilerini hiç unutmamış. Kitapta Alfred de Musset’nin “İnsan bir çıraktır, ıstırap onun ustası/ hiç kimse kendini tanımaz, ıstırap çekmeden” mısralarını yıllar sonra hatırlayarak örnek göstermesi bu kelamlardan ne kadar çok etkilendiğinin delili herhalde…
“HER ZORLUĞA KARŞIN GAZETECİLİĞİN DÜNYANIN EN HOŞ MESLEĞİ OLDUĞUNU DÜŞÜNÜRDÜ”
– Metin Toker, 1940’ların Babıali’sinde gazetecilik yaparken hangi sansür ve baskılarla karşılaşmış? İkinci Dünya Savaşı yıllarında basının yönetilmesi ve yönlendirilmesi konusunda ne üzere tecrübeleri olmuş?
Metin Toker, İkinci Dünya Savaşı yıllarında çeşitli makamlarca gazetelere yollanan “yasak kararları” ile Cumhuriyet gazetesinde genç bir muhabir olarak çalışırken karşılaşmış. Bir ekip haberlerin nasıl ve hangi sayfalardan verileceği hatta haberde belirtilecek özellikler talimatla yollanırmış ve bir büyük dolap bunlarla doluymuş. Genç gazeteci, okudukça kimilerine gülmüş, bazen de kısıtlamalar karşısında dehşete düşmüş. Örneğin bir tanesi şöyleymiş: “Geçmiş, halihazır ve gelecek vakitlere ilişkin meteorolojik iddiaların ve hadiselerin neşredilmesi yasaktır. Tarihi, 4 Kasım 1940.” Kitabında, “Bunlar aslında, anlaşılmayacak kısıtlamalar değildi. Artık, hava durumu neden yazılmasın diye düşünülebilir. Lakin o tarihte hava hamleleri bu türlü bilgilerden yararlanılarak düzenleniyordu. Akdeniz’de kol gezen denizaltılar da kolladıkları gemilerin nerede bulunduğunu gazetelerden öğrenmeye çalışıyorlardı. Türkiye tarafsızlığını korumak ve bunu her fırsatta göstermek için son derece dikkatliydi” diye belirtiyor.
“BABAM 2002’DE HAYATTAN AYRILDI, SONRAKİ TÜRKİYE’Yİ GÖRMEDİ”
Aynı formda ülkenin emin ve güçlü ellerde bulunduğunu kanıtlamak için Ulusal Şef İnönü ve ailesinin haberlerine de özel ehemmiyet verilmesi talimatlar içindeymiş. Hatta genç muhabir Metin Toker bu mevzuyla ilgili bir haberi Anadolu Ajansından alıp gazetesine yazınca Cumhurbaşkanlığından sert biçimde uyarılmış. Haber, ABD’de bir üniversitede yüksek tahsil gören Erdal İnönü’nün bir Amerikalı genç kızla evleneceği olduğundan, derhal yalanlanmış! Metin Toker, çok partili hayata geçince basında sansür periyodunun sona ereceğini düşünüyormuş lakin beklediği üzere olmamış hatta çıkardığı Akis dergisi baskının simgesi haline gelmiş. Her zorluğa karşın hakikat yapılırsa gazeteciliğin dünyanın en hoş mesleği olduğunu düşünürdü. Babam 18 Temmuz 2002’de hayattan ayrıldı, daha sonraki Türkiye’yi görmedi.
“HEP İSMET PAŞA’NIN ‘ŞEREFLİ EVLADI’ KALDI”
– Babanız, İsmet İnönü’nün kızıyla yani annenizle evlenme sürecinde “Kızımı nasıl geçindireceksin?” sorusuyla karşılaşmış. Merak ediyorum bu soruya karşılığı ne oldu ve kayınpederiyle münasebeti nasıldı?
Gazeteci Olan Adamın Öyküsü’nün en gizemli yeri, kendi kendini yetiştirmiş, uygun eğitimli, güzel gazetecinin İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün kızıyla evlenmesi… “Meraklısına not…” diye benim beklediğim karşılıkları vermese de 1954 yılının sıcak bir gününde Pembe Köşk’te İsmet Paşa ile olan konuşmasını biliyoruz. Kızı Özden’le evlenmek isteyen gazeteciye İnönü iki soru sormuş. Birincisi, “Kaç para kazanıyorsun? Kızımı nasıl geçindireceksin?” Metin Toker 1500 lira kazandığını söyleyince, İnönü hesap yapmış, “Tamam, bizim üzere orta halli bir aile için yeterli” demiş. İkinci soru, “Sen benim damadım olunca seninle uğraşacaklardır, dayanabilecek misin?” Metin Toker bağımsız gazeteciliğinden ödün vermeden iki yıla yakın mahpus yatmış lakin dayanmış. Tıpkı meskende birlikte yaşadığımızdan biliyorum, Metin Toker İsmet Paşa’nın birinci hapishane ziyaretindeki pusulada yazdığı üzere daima “şerefli evladı” kaldı.
“BABAM MÜELLİF OLMAMLA GURUR DUYDU, BİRLİKTE KİTAPLARIMIZI İMZALADIK”
– Metin Toker bir baba ve eş olarak nasıl birisiydi? Mentörünüz diyebilir miyiz?
Metin Toker bilgili, meraklı, kararlı, çalışkan bir insandı. Hayatını dolu dolu yaşadı. Son gününe kadar gazetedeki köşesini boş bırakmadı, ölene kadar muhabir heyecanını taşıdı. Onunla çok yakın bir baba- kız bağlantımız vardı. Benim burnuma birinci mürekkep kokusu da babamın çocukken götürdüğü Akis dergisi matbaasında girmişti. Yazı yazma yeteneğim vardı, tahminen babamdan almıştım ancak aslında Pembe Köşk’teki herkes çok müellif ve okurdu. İlkokul yıllarımda ödevlerimi babamın yazdığından kuşku ederlerdi, ben de çok kızardım, neyse sınıfta yazdıklarımı görünce hakkımı verdiler. Babamın beni gazeteci görmek istediğini biliyorum, mesleğe onun sayesinde çok erken girdim. Kendime kalabalık, çok çocuklu bir aile kurarken, cumhuriyet tarihi ile ilgili iki değerli kitap yazdım, Mevhibe ve Pembe Köşk’ün Hanımefendisi. Babam yazarlığımla gurur duydu, birlikte kitaplarımızı imzaladık. Onun vefatından sonra siyaset hayatım başladı. Bugün torunu Zeynep Bilgehan büyükbabasının müsaadeden tıpkı inatla gidiyor. Ben de içimdeki gazeteciyi kitaplarımla yaşatıyorum, Pembe Köşk’ten Masallar, onlardan biri… MetinToker’in “Gazeteci Olan Adamın Hikayesi” kitabını okuyan yeni nesiller ise hayatla ilgili ipuçlarını kendileri bulacaklardır.
