İsimlerin tarihsel dönüşümü… Edebiyatın büyük etkisi: Şaban adı neden azaldı
“Türkiye’de Özel İsimlerin Tarihi” konusunda çalışma yapan İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Doğan Gürpınar, Tanzimat Periyodu ile başlayan çağdaşlaşma süreci sonrasında, insanların çocuklarına koyacakları isimlerdeki değişimi irdeledi. Prof. Dr. Doğan Gürpınar, araştırma sonuçlarını “Türkiye’de Özel İsimlerin Tarihi” ismiyle kitap olarak da yayımladı.
Gürpınar’ın çalışmasına nazaran, insan isimleri bir bölgeyi, kültürü, inancı, duyguyu, ideolojiyi işaret edebildiği üzere bir manası ya da anlamsızlığı da gösterebiliyor.
SON YILLARDA KLASİK İSİMLER YİNE TANINAN OLUYOR
Son yıllarda bilhassa kız çocuklarına Asel, Lina, Lalin, Lavin, Linda, Almina, Pera, Alisa, Çise, Aysima, Mira, Mia, Mila, Esila, Eva üzere isimlerin konulması yahut kimi klâsik isimlerin tekrar tanınan olması dikkati çekiyor.
TANZİMAT’LA BİRLİKTE İSİMLER DE MODERNLEŞTİ
Prof. Dr. Doğan Gürpınar, çocuk sahibi olmanın insanların hayatındaki en özel an olduğunu, bu anı taçlandırmak için de çocuğa verilecek ismin büyük kıymet taşıdığını tabir etti.
Geçmişte Ahmet, Mehmet, Zehra, Zeynep üzere isimlerin yaygın ve bilindik olduğunu, son yıllarda ise ebeveynlerin çocuklarına daha çok duyulmamış isimler vermeyi tercih ettiğini söyleyen Gürpınar, “Geleneksel dünyada makbul olan geçmişti. Büyükbabanın, büyükannenin ismini vermek, çocuğu ailenin silsilesine yerleştirmenin bir yoluydu. Çağdaş kentli ömürde ise tam aksisi, çocuğu gelecekle irtibatlandırmak için isim seçiliyor.” değerlendirmesini yaptı.
“ESKİDEN BİR İSMİN YAYGINLAŞIP SIRADANLAŞMASI 50 YILI BULUYORDU AMA BUGÜN ÇOK KOLAY ESKİYOR”
Türkiye’de çağdaşlaşma sürecinin yaşandığı Tanzimat Devri ile çocukların isimlerini, olumlu haslet ve nitelikle ilişkilendirme eğiliminin görülmeye başlandığını lisana getiren Gürpınar, şunları kaydetti:
“Eskiden bir ismin yaygınlaşıp sıradanlaşması 50 yılı buluyordu lakin bugün bağlantı imkanlarının artmasıyla isimler çok kolay duyuluyor ve çok kolay eskiyor. Bu yüzden de 10-15 yıl evvel orijinal olan isim birden bırakılıyor, yeni isim geliyor. Yani aslında değişen isimler değil, isimlerin eskime mühleti. Bugün birçok isme ‘bu da nereden çıktı’ diye bir küçümsemeyle bakılıyor. Bize çok alışıldık, klâsik isim üzere gelen Necdet, Nilgün, Kemal, Zeki ezel ebet var olan isimler değillerdi. Örneğin, ‘Nilgün’ü direkt 1950 ile tarihlendirebiliyoruz. Zira Refik Halit Karay’ın romanından çıkma bir isim ve 1950’den evvel ‘Nilgün’ diye bir isim yoktu.
ROMANLARDAN TELEVİZYON DİZİLERİNE: NALAN, NİLGÜN, FUNDA’NIN HİKAYESİ
Gürpınar, 1940’lı ve 1950’li yıllarda tanınan roman karakterlerinin isimlerinin yaygınlaştığını tabir ederek, “‘Nilgün’ Refik Halit Karay’ın birebir isimli romanından, ‘Nalan’ Kerime Ender’in Hıçkırık romanından çıktı. ‘Funda’ da Kerime Ender’in bir romanındaki karakterdi. Farklı bir biçimde çalılık manasına gelen ‘Funda’ bir erkek çocuğuna verilmiş ama kız ismine dönüşmüş. O devirde romanların tesiri, bugünkü dizilerle kıyaslanabilir.” dedi.
ADOLF İSMİ ARTIK KULLANILMIYOR
Prof. Dr. Gürpınar, son yıllarda bilhassa televizyon dizilerinin isim modasına taraf verdiğini, tarihi dizilerin ise kimi eski isimlere tekrar dönülmesine yol açtığını kaydetti.
Bazı isimlerin makûs şöhretli bireyler yahut karakterlerle özdeşleştiği için kullanılmaz hale geldiğini tabir eden Gürpınar, “Bununla ilgili en açık örnek ‘Adolf’ ismi. Olağan ki Hitler sebebiyle artık kimse bu ismi koyamıyor. 20. yüzyılın başlarında yaygın bir Amerikan ismi olan ‘Donald’ da yavaş yavaş kayboldu. Şu an Donald Trump bir istisna. Zira 1930’larda Walt Disney karakteri ‘Donald Duck’ çıkınca kimse çocuğuna ördekle ilişkilendirecek bir isim koymak istemiyor.” diye konuştu.
ŞABAN İSMİ ÇOK AZALDI
Türkiye’de geçmişte yaygın olarak kullanılan ‘Şaban’ isminin da bu talihsizliği yaşadığını vurgulayan Gürpınar, Hababam Sınıfı sinemasındaki “İnek Şaban” karakteri nedeniyle 1970’lerden sonra bu ismin çok azaldığını söyledi.
ZAMANA DİRENEN İSİMLER
Türkiye’de yaygın birçok ismin bölgesel kökenli olduğunun altını çizen Gürpınar, “Diyarbakır ve Mardin’de Şehmus, Adıyaman’da Abuzer ve Şeyho, Kahramanmaraş’ta Ökkeş, Hatay’da Bestami… Bunlar aslında türbelerden kaynaklı isimler lakin her vakit bu türlü olmak zorunda değil. Adana civarında Cumali, Vahap isimleri kullanılır. Birtakım isimler ulusallaşmadan, daima mahallî kalıyor.” sözlerini kullandı.
Prof. Dr. Gürpınar, yurt dışında gurbette yaşayan ailelerin isim seçiminde farklı dinamikleri olduğunu, yaşadığı ülkenin kültürüne emsal isimler koyan bir kişinin aslında çocuğunu oraya entegre yahut asimile olmaya yönlendirirken, kendi kültürüne ilişkin klasik isim koyan kişinin ise çocuğunun oradaki kültüre ve ortama direnmesi isteğini yansıttığını vurguladı.
DİNİ, SİYASAL, SINIFSAL ETKİLER
Peygamberler, halifeler ve sahabelerin isimlerinin de yaygın olarak kullanıldığını belirten Gürpınar, 19. yüzyılın sonunda edebiyat ve sanat lisanı olarak öne çıkan Farsça isimlerin de Türkiye’de yaygınlaştığının altını çizdi.
Türkiye’de Cumhuriyet sonrası Türkleştirme ve sekülerleşme siyasetleri gereği çocuklara konulan isimlerin de değişmeye başladığını vurgulayan Gürpınar, bu devirde Mete, Atilla, Alparslan, Yavuz üzere eski Türk büyüklerinin yanı sıra Erman, Erkut, Ertuğrul üzere “er” (asker) ile başlayan isimlerin çok kullanıldığını hatırlattı.
Prof. Dr. Gürpınar, anlamı kadar ismin fonetiğinin, kulakta nasıl çınladığının da tercihlerde temel etken olduğunu lisana getirdi.
SİYASETÇİLER VE FUTBOLCULARA ÖYKÜNME
Siyasetçiler, futbolcular üzere tanınmış şahsiyetlerin isimlerine öykünmenin de yaygın olduğuna dikkati çeken Gürpınar, Metin Oktay, Can Bartu, Ogün Altıparmak üzere futbolcuların isimlerinin bir periyot çok tercih edildiğini hatırlattı.
Gürpınar, Türkiye’de ve dünyada üst sınıfların, öbür bölümlere karşı üstünlüklerini işaretlemek maksadıyla duyulmamış yeni isim koymayı tercih ederken, daha sonraları kendilerini o üst sınıflarla ilişkilendirmek isteyen, onlara öykünen orta sınıfların ve giderek daha geniş kesitlerin de bu tıp isimleri benimsemeye başladıklarını kelamlarına ekledi.
