Diyanet’in cuma hutbeleri… Ali Erbaş’a yanıt Spinoza’dan geldi

Diyanet İşleri Başkanlığı’nın cuma hutbelerinde evvel modacılar ve kimi medya etrafları, “çıplaklığı özendirmek” ile suçlamasına ve kadınlarım giyimine yönelik sözleri, akabinde “karşılıklı istek olmadan Allah’ın koyduğu miras ölçüsünü değiştirmenin ilahi adalete alışılmamış olacağı, kız çocuklarının mirastan yoksun bırakılması ve yeniden kız çocuklarının Allah’ın takdir ettiği hakka razı olmamasının kul hakkına gireceği” sözleri pek çok bölümün eleştirisiyle karşılandı. Cumhuriyet gazetesinden Ergin Yıldızoğlu, “Bir gün, Spinoza sinagoga girer…” başlıklı yazısında mevzuyu felsefi olarak ele aldı:

“Amsterdam’da 1656 yılının temmuz ayında, 23 yaşındaki Baruch Spinoza, Avrupa’nın en güçlü sinagogunun önünde durdu, içeri girmeden derin bir nefes aldı. Dışarı çıktığında bir daha asla tıpkı insan olmayacağını biliyordu. Avrupa Yahudiliğinin merkezinde, en tesirli din adamlarına açıklamak üzere olduğu şey yalnızca felsefi bir keşif değildi. Bu, insanlığın bin yıldır içinde kilitli kaldığı zihinsel hapishanenin anahtarıydı. Bu erkeklerin inşa ettiği, sürdürdüğü ve yalnızca onların işine yarayan bir hapishaneydi. Spinoza, dünyadaki her dinî kurumun umutsuzca sonsuza dek gömülü kalması için dua ettiği şeyi ortaya çıkarmıştı.

Spinoza, Tanrı’nın var olmadığını söylemedi. Çok daha makus bir şey yaptı: Dinlerin Tanrı’sının politik bir icat olduğunu kanıtladı. Neden tüm dünya dinlerinin bu kadar benzeri bir yapısı var? Neden hepsi sizinle, ilahi olan ortasında aracılara muhtaçlık duyuyor? Neden hepsi, İlah ismine konuştuklarını argüman eden adamlara mutlak itaat talep ediyor?

Spinoza bu soruların karşılığını keşfetti. İlah sonsuzsa nasıl yaratığından farklı olabilir? Şayet İlah harikaysa neden ibadete gereksinim duysun? Şayet İlah sevgi doluysa neden cehennemi yarattı? Ve sonra her şeyi değiştiren o soru geldi. Şayet İlah, olacak her şeyi biliyorsa neden her şey tam da bildiği üzere gerçekleştiğinde kızıyor?

Spinoza, tüm organize dinin hudut uçlarına, tüm denetim sistemini destekleyen temel çelişkiye dokunmuştu. Şayet İlah, İncil’in tez ettiği üzere nitekim sonsuz, her yerde ve ebediyse o vakit bir yerde olamaz, her yerde olmak zorundadır. Şayet İlah nitekim harikaysa hiçbir şey arzulayamaz zira dilek eksiklik manasına gelir ve harikalıkta eksiklik olamaz. Şayet İlah hakikaten ebediyse fikrini değiştiremez zira değişim vakit manasına gelir ve ebediyet vaktin ötesindedir. Lakin o vakit kimdir bu sonlanan, pişman olan, muahedeler yapan, cezalandıran ve ödüllendiren İlah? Kimdir bu tam olarak huysuz bir kral üzere davranan İlah?

İncil’in Tanrı’sı, İlah değildir. O, politik gücün insani yansımasıdır. Spinoza’nın keşfettiği şey yalnızca felsefi değildi, binlerce yıldır işleyen harika bir toplumsal mühendislik planıydı. Bir denetim mimarı üzere düşünün. Ordular olmadan milyonlara nasıl hükümran olursunuz? Onları nasıl istekli olarak sizin için çalıştırırsınız? Onların, onlara ziyan verse bile sisteminizi savunmalarını nasıl sağlarsınız? Kolay. Görünmez bir İlah yaratın. Her vakit izleyen lakin asla gözlenemeyen bir İlah. Din adamlarına hitaben devam etti: Daima yargılayan fakat yargı kriterleri yalnızca sizin tarafınızdan yorumlanabilen bir İlah. Şartlı seven bir İlah. O yalnızca din adamlarının belirlediği kurallara uyanları sever. Şiddetle cezalandıran bir İlah ve tesadüfen, onun ismine cezaları uygulayan sizsiniz. Cömertçe ödüllendiren bir İlah ve ne tesadüf, bu mükafatların nasıl dağıtılacağına karar veren, dağıtımı denetim eden sizsiniz.

Dahası, bu Tanrı’nın bir egosu vardı. Kıskanıyordu. Fikrini değiştiriyordu. Politik mutabakatlar yapıyordu. Kabile kriterlerine nazaran favori halklar seçiyordu. Mali haraçlar talep ediyordu. Öbür bir deyişle, tam olarak tapınılmak isteyen dünyevi bir kral üzere davranıyordu. Ve bu Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcileri, tesadüfen, hükümdarlar üzere yaşıyorlardı. Altın saraylar, lüks kıyafetler, tebaalarının hayatı ve mevti üzerinde mutlak güce sahipler.

Bu sistemin en parlak yanı, kendini daima kılmasıydı. Beşerler ne kadar çok acı çekerse o kadar çok manevi teselliye muhtaçlık duyarlar. Ne kadar çok manevi teselli ararlarsa o teselliyi sağlayanlara o kadar bağımlı hale gelirler. Ne kadar bağımlı hale gelirlerse teselliyi verenlere o kadar çok güç verirler. Bunların ne kadar çok gücü olursa insanları acı çektirecek durumlar yaratma yetenekleri o kadar artar. Bu harika bir iş modelidir. Sorunu yarat sonra tahlili sat. Yarayı aç, merhemi sat. Kaygı üret, korunma sat.

Spinoza da nereden çıktı derseniz, bayanların, vücutlarını, tatil pratiklerini, ve miras haklarını gaye alan hutbeleri okuyunca aklıma geldi. O sırada “YouTube”da Spinoza ile ilgili bir “podcast” izliyordum”

SPINOZA KİMDİR

Aydınlanmanın erken devir düşünürlerinden olan Spinoza,evren ve insan hakkında çağdaş fikirler ileri sürerek öncü ahit tenkitleri yapmış ve vakitle 17. yüzyıl ideolojisinin en önde gelen rasyonalistlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Descartes’ın fikirlerinden etkilenen Spinoza, Hollanda Altın Çağının önde gelen filozofu olmuştur.

Spinoza Amsterdam’da, Portekiz Yahudi cemaatinde büyümüştür. İbrani kutsal kitabının doğruluğu ve Allah’ın tabiatı hakkında o devir çok reaksiyon çeken fikirler geliştirmiştir. 23 yaşındayken, kendi ailesi de dahil, Yahudi cemaati tarafından dışlanmıştır. Kitapları daha sonra Katolik Kilisesi’nin yasaklılar listesine girmiştir. Çağdaşları tarafından sıkça ateist olmakla itham edilse de, yapıtlarının hiçbirinde İlahın varlığını reddetmediği üzere, teolojik ve politik inceleme adlı kitabı incelendiğinde Peygamberi de reddetmediği görülür. İncilin tahrif edildiğine inanır ve bunu ispatlamak için incilden ayetleri referans gösterir. En büyük yapıtı Etika isimli kitabıdır.

Spinoza deterministti ve özgür iradenin varlığını reddetti. Bu, sonraki yüzyıllarda ideolojisiyle ilgili birçok tartışmaya yol açtı. Aslında, hem determinizmi savunan hem de özgür iradeyi reddeden birinci çağdaş filozoflardan biriydi. Bununla birlikte, ideolojisi hem etik hem de politik olarak özgürlüğü savunur. Spinoza, rastgele bir şeyin insan dilek ve inançlarından bağımsız olarak yeterli yahut makus olabileceğini reddeden ahlaki bir anti-realistti.