Dan Brown’ın anlattığı gizli Vatikan arşivinde tamir edilen Nil haritası nerede ortaya çıktı

“Archivium Secretum Vaticanum…”
Bu latince sözleri bir çoğumuz tahminen de birinci kere Dan Brown’ın “Melekler ve Şeytanlar” kitabında okuduk.
O yüzden tekrar çoğumuz burayı “Vatikan’ın Saklı Arşivi” alarak biliyoruz.
Aslında Dan Brown bizi yanılttı.
Çünkü buranın g ismi “ Vatikan Apostolik Kütüphanesi…”

VATİKAN BELVEDERE AVLUSUNUN
KENARINDAKİ İKİ KATLI ÖZEL BÖLÜM

Romanda titanum zırhlar içinde korunduğu anlatılan kütüphane aslında Vatikan toprağının Belvedere avlusuna bakan iki kattan oluşan bir yerdir.
1475 yılında kurulmuş bir kütüphane burası.
Bu arşivde 80 binden fazla tarihi el yazması, ayrıyeten 1.1 milyon basılı eser bulunuyor.

8500 ‘INCUNABULE” KİTABIN
BİRİNCİSİ GUTENBERG BASKISI

Bunların 8500’ü latince “Incunabule”, türkçe ise “Öncübasmalar” denilen özgün kitaplar.
Yani matbanın bulunmasından 31 Aralık 1500 gecesine kadar basılan kitaplara verilen isim.
İlk incunable kitap ise Gutenberg’in ’İn bastığı Kitab-ı Kutsal.

PAPA FRANCIS İSMİNDEKİ
KAPALI SÖZÜNÜ ATTI

Aslında burası zımnî bir kütüphane değil.
Gizli olarak bilinmesinin nedeni latince ismindeki “Secretium” sözünden kaynaklanıyor.
Bu söz “gizli” manasına geldiği üzere birebir vakitte “Kişisel” ve “Özel” manasına da geliyor.
O nedenle Papa Francis 2021 yılında kütüphanenin latince ismindeki “Secretium” sözünü kaldırdı ve resmi ismini “Vatikan Apostolik Arşivi yaptı.

PAPİRUS ODASININ ÜST
KATINDAKİ ÖZEL ODA

Belvedere avlusunun kenarındaki binanın yer katında “Papirus Odası” denilen bin kısım var.
Burada 80 bine yakın el yazması eser saklanıyor.
İkinci katında ise fotoğrafik arşivler bulunuyor.
Bu iki kat ortasındaki birinci kat ise kütüphanenin en kıymetli kısmı sayılabilir.
Çünkü burası “Restorasyon odası”. Yani yıpranmış eski yapıtların onarıldığı yer.

GEÇEN EYLÜL AYINDA BU ODADA ÖZEL
BİR GRUBA VERİLEN ÇOK ÖZEL GÖREV

Geçen yılın Eylül ayında çok özel bir takım işte bu kısımda biraraya getirildi.
Kendilerine Dan Brown romanlarında okunabilecek bir vazife verildi.
Böylece Vatikan tarihinin en değerli operasyonlarından biri başladı.
Ekibin vazifesi o arşivde bulunan 6 metrelik çok kıymetli bir belgeyi, teğe yere taşınabilecek biçimde tamir etmekti.
Ancak bir sorun vardı.

HARİTA ÇOK UZUN OLUNCA
TAMİR ODASINA SIĞMADI

Haritanın uzunluğu 6 metre, üst tarafında eni 88 ve aşağıda ise 45 santimetreydi.
Uzun olmasından ötürü onarım odasında tamiri mümkün değildi.
Bunun üzerine kütüphanenin tarihi onarım laboratuvarının yerine, onun çabucak üst katındaki bir daire buna ayrıldı.
Bu dairenin de bir özelliği vardı.
Bir vakitler bu haritayı Vatikan’a getiren kişinin yaşadığı yerdi.
O adamın kim olduğunu birazdan öğreneceğiz.
Ama evvel harita ile öteki bilgiler verelim.

BU BELGEYİ 5.500 KM ÖTEYE
TAŞINABİLECEK HALE GETİRİN

Tamir edilecek doküman 1739 yılında Roma’ya getirilmiş lakin 1768 yılında Vatikan kayıtlarına geçmişti.
Venedik’te üretilmiş özel bir kağın üzerine çizilmişti.
Ancak bu doküman neredeyse 300 yıl boyunca Vatikan arşivinde rulo halinde saklandığı için çok yıpranmıştı. Hasebiyle taşınması mümkün değildi.
Oysa onarım grubuna verilen talimat şuydu:
“Bu o metrelik belgeyi buradan 5.500 km uzağa taşınabilecek biçimde onarın.

İŞTE BU EVRAK 286 YIL SONRA
GEÇEN HAFTA CİDDE’DE ORTAYA ÇIKTI

Vatikan’ın Belvedere avlusunun yanındaki binanın birinci katında bir ortaya gelen uzman takım, 4 ay boyunca gözlerden uzak çalıştı.
Sonunda tamir tamamlandı.
1739 yılından beri gözlerden uzak saklanan bu tarihi evrak, 286 yıl sonra, geçen hafta hepimiz için sürpriz bir yerde, Cidde’de ortaya çıktı.
Vatikan’ın 286 yıl sakladığı bu evrak aslında biz Türkleri çok yakından ilgilendiren, çoğumuzun başında efsane olarak dolaşan tarihi bir dokümanın kendisiydi.
Şimdi sizi Suudi Arabistan’ın Cidde kentine götürerek bu dokümanın oktaya çıkıyının enteresan öyküsünü anlatacağım.

CİDDE HAC TERMİNALİNİN
YANINDAKİ YERDE BİR PAVYON

Bu olayı geçen hafta Vatikan internet sitesinde okuduğum haberden öğrendim.
En ilgiyle izlediğim milletlerarası sitelerden biri Vatikan’dır.
Çünkü orada yalnızca Hristiyan alemine değil, İslam dünyasına ilişkin de çok enteresan haberler var.
Neredeyse Ali Erbaş’ın şahsi tanıtım ve PR aracı haline gelen Diyanet İşleri sitesinde asla göremeyeceğiniz haberlerdir bunlar.
Evvelki Cumartesi gününden beri Suudi Arabistan’ın Cidde kentinde dünyanın en büyük İslam Sanatı Bienali yapılıyor.
Bienal Memleketler arası Kral Abdülaziz Hava Limanının Batı tarafındaki “Hac Terminali’nde” düzenlendi.
100 bin metrekare bir alan üzerine düzenlenen bienal, dediğim üzere bugüne kadar dünyada düzenlenen en büyük İslam Sanat etkinliği…
Türkiye’de bir çok haber sitesinde ve Anadolu Ajansı sitesinde de bununla haberler vardı.
Ancak onların hiç birinde görmediğim farklı haberi Vatikan sitesinde okudum.
Vatikan bu stantta özel bir pavyon açmış.
İşte biraz evvel anlattığım evrak, bir haftadan beri o pavyonda sergileniyor.

EVLİYA ÇELEBİ’NİN 6 METRELİK NİL
HARİTASI CİDDE’DE ORTAYA ÇIKIYOR

Bu tarihi evrak Evliya Çelebi’nin “Nil Irmağı Haritası…”
Yani, 17’nci yüzyılın ünlü seyyahı ve nesir müellifi Derviş Mehmed Zıllî ya da bilinen ismiyle Evliya Çelebi’nin en kıymetli miraslarından biri.
Meğer yıllardır Suudi Arabistan’la Katar ortasında bu efsane haritanın restore edilmesi için büyük bir savaş varmış.
Sonunda Suudi Arabistan bu onarım savaşını kazanmış…
Ama bir koşulla.
Bu devasa haritanın Suudi Arabistan’a getirilerek sergilenmesi kaydıyla.
Tabi ben de bu haritanın peşine düştüm.
Araştırmam sonunda çok değişik birtakım bilgilere ulaştım.

1672 YILINDA NİL IRMAĞI
KENARINDA DOLAŞAN SEYYAH

500 yıl kadar evvel yapılmış olan bu harita nasıl olup da Vatikan arşivine girmiş?
Gelin bunun öyküsüne bakalım.
Evliya Çelebi 1672-73 yılında Osmanlı periyodunda, Kahire’den başlayarak Nil ırmağının çıktığı yere kadar bir seyahat yaptı.
Osmanlı’nın yükseliş devrimdeki en heyecan verici seyahattir denilebilir.
Evliya Çelebi bu seyahatte yaptığı müşahedeleri “ Seyahatname” ismiyle kitaplaştırdı.
Bundan 15 yıl sonra da bugün öyküsünü anlattığım haritayı çizdi.
İşte bu Seyahatnamenin 10’uncu cildinde anlatılanlar ile harita üzerindekiler birbiriyle örtüşüyor.

HARİTANIN TAMİR EDİLDİĞİ ODADA
286 YIL EVVEL YAŞAYAN ADAM KİMDİ

Onu izleyen 48 yıl bu haritanın nerede ve kimde olduğu aşikâr değildir.
İzine tekrar 1736 yılında rastlıyoruz.
O yıl, Lübnan asıllı Giuseppe Simonio Assemani isimli bir kişi İstanbul’da kütüphane müdürü olur. Bu kişi 1739 yılında Evliya Çelebi’nin bu haritasını kendi üzerine alır.
Harita tıpkı yıl bu kişi tarafından Roma’ya getirilip Vatikan Kütüphanesine verilecektir.
Harita 2024 yılının Eylül ayında, işte bu Guisseppe Simonio Assemani’nin yaşadığı dairede restore edilecektir.

O TAMİR ODASININ KAPISI 4
AY BOYUNCA BİR KEZ AÇILDI

Bu 4 aylık onarım sürenice o binanın kapıları yalnızca Euronews Türkçe servisine açıldı.
Bu bilgilerin bir kısmını işte Euronews muhabiri Esma Çakır’ın haberinden aldım.
Haritanın kıssasını çok hoş ve detaylı biçimde anlatmış.
Yine onun haberinden şunu da öğrendim.
“Konuştuğu Vatikan yetkilisi şunu söylemiş:
“Bu onarım, Diriyah Bienali Vakfı, yani Suudi Arabistan Krallığı Kültür Bakanlığı tarafından finanse edildi ve 20.000 euroya mal oldu. Nil Haritasının durumu bir yerden bir yere götürülmesine müsaade etmiyordu. Hakikaten yıllardır bu haritanın tamiratının yapılması gerektiğini söylüyorduk. Talipler ortasında Katar Ulusal Kütüphanesi de vardı. Lakin Suudi Arabistan Krallığı Kültür Bakanlığı daha somut davrandı.”

AZERBAYCAN 600 OSMANLI-TÜRK
EL YAZMASINI VATİKAN’DA TAMİR ETTİRMİŞ

Aynı yetkili bir de şu bilgiyi vermiş:
600’ye yakın Osmanlı-Türk el yazması koleksiyonunu Vatikan Apostolik Kütüphanesi’nde koruma ediliyormuş. Geçmişte bunlardan kimilerinin Haydar Aliyev Vakfı, yani Azerbaycan tarafından 50.000 euro civarında maddi takviyeyle onarımdan geçirilmiş.
Bu yapıtlardan biri Ahmedi’nin İskendernâmesi’ymiş.
Vatikan işte bu türlü bir pavyonla Cidde Bienalinde.

CİDDE FUARINDA BİZİM
DİYANET’İN PAVYONU VAR MI

Bizim Diyanet İşleri’nin de bir pavyonu var mı?
İnternet sitesinde rastgele bir haber görmedim.
Ama tıpkı yerde 8-11 Ocak tarihleri ortasında bir diğer fuar daha vardı.
Adı “Uluslararası Hac ve Umre Fuarı’dı…”
Diyanet İşleri o fuara katıldı.
Bol bol haberini de yaptı.
Ama iş İslamın kültür yanına gelince, nedense pek ilgilenmediler.

İKİNCİ YAZI
CİDDE İSLAM FUARINA TÜRKİYE’DEN
KATILAN 5 ESER VE KİM GÖNDERDİ

Meraklısına şu bilgileri de vereyim.
Türkiye bu fuarda Kültür ve Turizm Bekanlığı’na bağlı “Yazma Eserler Kurumu” tarafından temsil ediliyormuş.
Kültür ve Turizm Bekanı Mehmet Ersoy’dan bu fuara Türkiye’nin hangi İslami yapıtlarını gönderdiğini sordum.
Tam listesi şuymuş:

AYASOFYA 2967 NOLU ASER
ASTRONOMİ VE MATEMATİK

(*) Miftâhu’l-Hisâb, Gıyâseddin Cemşîd b. Mes‘ûd b. Mahmûd et-Tabîb el-Kâşî (ö. 832/1429), Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuruosmaniye 2967
Astronomi ve matematik alanında birçok eser kaleme alan Kâşî’nin en değerli kitaplarından birisi
(*) Risâle fîmâ Yahtâcü ileyhi’s-Sâni‘ min A‘mâli’l-Hendese, Ebu’l-Vefâ’ Mühendis Muhammed b. Muhammed b. Yahyâ el-Bûzcânî (ö. 388/998), Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya 2753.
Ebu’l-Vefâ el-Bûzcânî, trigonometriyi birinci sefer sistematik bir ilim kısmı haline getiren isim.
Sergilenmekte olan nüshanın madalyonundan bu yapıtın Timur’un torunu Uluğ Bey’in Kütüphanesi [bi-resmi hizâneti] için hazırlandığı anlaşılmaktadır. Sultan II. Bayezid ve Sultan I. Mahmud’un mühürlerinin de yer aldığı bu nadide nüshanın sergilenmekte olan sayfalarında, üçgen vb. biçimlerin etrafına ve içerisine daire çizmenin tekniklerinin anlatıldığı beşinci ve altıncı bablar yer alıyor.

SELİMİYE’NİN AYASOFYA KUBBESİNDEN
BÜYÜK OLDUĞUNU GÖSTEREN ESER

(*) Risâle-i Selîmiyye, Dâyezâde Mustafa Efendi (1165/1752’den sonra), Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi 2283.
Dâyezâde Mustafa Efendi 1112 (1700-1701) mimarlık tarihimizin birincilerinden olan Selîmiyye Risâlesi’ni kaleme aldı.
Sergilenmekte olan sayfalarda ise yapıtın yazılış gayelerinden olan Selimiye’nin kubbesinin Ayasofya’nın kubbesinden büyük oluşunun gösterildiği temsili çizimler yer alıyor.

SİNAN’IN ŞAHESERLERİNİ
YAZIYA GEÇİREN GENÇ ŞAİR

(*) Tezkiretü’l-Bünyân, Sâ‘î Mustafa Çelebi (1004/1595), Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 4911.
Genç bir şair olan Sâî Mustafa Çelebi, Mimarbaşı Sinan’ın şaheserlerini ve kıssalarını yazıya geçirme işini üstlenir.
Koca Sinan anlatır, Sâî kaleme alır.
Aralara nazımlar serpiştirir, Tezkiretü’l-Bünyân ve Tezkiretü’l-Ebniye’yi meydâna çıkarır. Sergilenmekte olan sayfalarda Süleymaniye Mescidinin yapılış kıssası yer alıyor.
. Mescitte kullanılan Kıztaşı, Baalbek, İskenderiye ve Topkapı Sarayı’ndan getirilen dört büyük sütundan Kıztaşı Sütunu’nun nasıl dikildiği görünen satırlarda anlatılıyor.
(*) Risâle-i Mi‘mâriyye, Ca‘fer Efendi (ö. XVII. Yüzyıl), Millet Kütüphanesi, Ali Buyruğu Riyaziyye 98.
Mimar Sinan’dan sonra en tanınmış mimarlarımızdan biri Sultan Ahmed Camisi’nin mimarı Sedefkâr Mehmed Ağa.