Çayönü’nde 12 bin yıllık izler gün yüzünde
Ergani Ovası’nda milattan evvel 10 binden başlayan yerleşim evreleri bulunan ve 1963’te yüzey araştırmaları sırasında keşfedilen Diyarbakır’ın Ergani ilçesindeki 12 bin yıllık Çayönü Doruğu’nda birinci hafriyat Dr. Halet Çambel ve Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafından 1964’te başlatıldı.
Hilar köyünün çabucak kuzeyinde bulunan, eski ismi “Kotaberçem (Çayboyu)”, tarih öncesi periyoda tarihlenen höyük olan Çayönü Doruğu, göçebelikten yerleşik yaşama, avcılık ve toplayıcılıktan üreticiliğe geçilip tarıma birinci başlanılan yerlerin ortasında bulunuyor.
Dünya uygarlık tarihine ışık tutan alanda 1991’de güvenlik nedeniyle orta verilen ve 10 yıl evvel tekrar başlatılan arkeolojik kazılarla kesintisiz ömrün tüm basamak ve ayrıntıları ortaya çıkarılıyor.
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Çanakkale Uygulamalı Bilimler Fakültesi Müzecilik Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Savaş Sarıaltun başkanlığında yürütülen arkeolojik hafriyatlarda bu dönem 60 kişilik takım tarihin izini sürüyor.
DOĞU KISMINDAKİ HAFRİYATLARDA “ÇAYÖNÜ ALETİ” BULUNDU
Doç. Dr. Savaş Sarıaltun, Çayönü Doruğu’nun Türkiye’deki sistematik bilimsel kazıların yürütüldüğü birinci Neolitik yerleşmelerden biri olduğunu belirterek, bu yerleşmenin doğu kısmında hiç kazılmamış alanda hafriyat çalışmalarına başladıklarını söyledi.
2025 yılı kazılarında bu kesimde Neolitik yerleşmenin farklı evrelerini saptadıklarını, Neolitik kültür dolgularının ağır olduğunu fark ettiklerini lisana getiren Sarıaltun, hafriyatları burada ağırlaştırdıklarını belirtti.
Kazdıkça geniş alanları ve yayılımın büyüklüğünü gördüklerini anlatan Sarıaltun, Çayönü’nde hala keşfedilecek çok şeyin olduğunu fark ettiklerini kaydetti.
Nisanda alandaki otları temizlediklerini, mayıs başında arkeolojik kazılara büyük bir grupla başladıklarını tabir eden Sarıaltun, “Temmuz ayında grubumuzu hem bilim heyeti hem öğrenciler hem de emekçilerin iştirakiyle çok daha genişlettik. Personeller, öğrenciler, uzmanlarla şu anda ağır bir halde çalışıyoruz. Bu ağır çalışmalarımızı bu sene iki alana ayırdık. Geçen yıllarda açığa çıkarttığımız kuzeydeki Birinci Tunç Çağı alanında kazılara hala ağır bir biçimde devam ediyoruz. Çayönü’nde Neolitik yerleşmenin daha geniş alanlara yayıldığını 2025 yılı kazılarıyla keşfettik. Yaklaşık 750 metrekarelik alanda hafriyatlar devam ediyor ancak sene sonuna kadar hafriyatları 1500 metrekareye kadar çıkartacağız.” biçiminde konuştu.
Sarıaltun, kazıların doğu kısmında yaptıkları çalışmalarda bir su kanalı, dört ızgara planlı yapı ile malahit (bazik bakır karbonattan oluşan, parlak yeşil bmineral) ve “Çayönü aleti” isimli obsidiyen (asidik yapılı yanardağların püskürttüğü magmanın süratli bir formda soğuması ve kristalleşemeden donması sonucu oluşan volkanik bir cam türü) alet bulduklarını kaydetti.
“ÇAYÖNÜ’NÜN KEŞFEDİLECEK ÇOK NOKTASI VAR”
“Bu alanda birçok malakit (bazik bakır karbonattan oluşan, parlak yeşil mineral) ve bakır obje bulduk. Bakır işlemeciliğini buralarda da yaygın olarak gördük. Şu anda 14 obje var ve bunun daha da artacağını biliyoruz. O periyodu tanımlayan tek delikli, yuvarlak, iki delikli kare, dört delikli kare ve badem tipli boncukların Çayönü’nde çabucak hemen tüm varyasyonlarını buluyoruz. Şu anda boncuk sayımız onlarca diyebileceğimiz düzeyde ve yüzler evresine da bu sene gelecektir.” tabirlerini kullanan Sarıaltun, bu sene çok sayıda buluntuya ulaştıklarını belirtti.
Sarıaltun, “MÖ 9 bin yıllık kültür dolgularını bu alandaki hafriyatlarda netleştirdik. Çayönü’nün keşfedilecek çok noktası var. Çayönü, her dönem farklı bir keşif sağlıyor.” sözlerini kullandı.
Bulunan bakır aletler, objeler ve boncuklarla malakit ve bakır ham hususlarının burada ustalığın, işçiliğin ve üretimin olduğunu gösterdiğini anlatan Sarıaltun, bulunan yapılar ile üretim alanlarının o devrin hayatına dair bilgi vermesi açısından bedelli olduğunu vurguladı.
Bu alanın yalnızca Neolitik Devir’de kullanılmadığını, yer yer de olsa Çanak Çömlekli Neolitik Periyot ve Birinci Tunç Çağı dolgularının da görüldüğünü belirten Sarıaltun, geçen sene müdafaa ya da çevirme gayeli kullanıldığı bedellendirilen duvarın bu sene yürütülen çalışmalarla bir hudut olduğunu netleştirdiklerini söz etti.
SU KANALININ KİRLİ Mİ, PAK SU SINIRI MI OLDUĞU ARAŞTIRILIYOR
Sarıaltun, hafriyatlarda ayrıyeten su kanalına ulaştıklarını belirterek, şu bilgileri paylaştı:
“Baktığımızda bir atık için kullanılmış ‘künk’ denilen bir çömlek var. Onların yan yana dizilmesiyle ve kenarlarının duvar olarak örülmesiyle bir kanal oluşturulmuş. Tahlillerimiz devam ediyor. Pis su atık çizgisi da olabilir ancak pak su sınırı da olabilir. Onu çalışmalar sonucu görmüş olacağız. Bilhassa Erken Tunç Çağı ve sonrasındaki devrin yerleşim mantığını anlamamız açısından su kanalı kıymetli. Bu, bize Çayönü’nde bir kanal yapacak kadar güçlü bir yapı, üst bir sınıfın olma ihtimalini gösteriyor. Bu, olağan, her meskene yapılabilir bir kanal değil. Daha özel, daha büyük bir kompleks için yapılmış olması gerekiyor.”
“GEÇEN DÖNEME NAZARAN İKİ KAT FAZLA BULUNTUYA SAHİBİZ”
Bu sene çalışmaların daha verimli geçtiğini anlatan Sarıaltun, “Bu sene hafriyat döneminin ortasında olmamıza karşın geçen döneme nazaran iki kat fazla buluntuya sahibiz. Farklı ve geniş alanda hafriyat yürüttüğümüzden ötürü buluntu sayımızdaki artış besbelli. Çayönü hem Diyarbakır hem de ülkemiz açısından memleketler arası nitelikte çok bedelli bir kültürel miras alanı.” sözlerini kullandı.
Sarıaltun, alanın batısında bulunan ızgara planlı yapıların doğu kısmında da yaygın olduğunu anladıklarını belirterek, ızgara planlı 4 yapıyı belirlediklerini vurguladı.
Daha da fazla olacağını düşündüklerini anlatan Sarıaltun, “Bu dört ızgara planlı yapı, Çayönü’ndeki Neolitik Devir’in, MÖ 9100-9000’lerin kültür dolgusunu anlamamız açısından çok pahalı. Doğu alanında ızgara planlı yapıların bu kadar yaygın bulunması, bize yerleşmenin stratejisini, alan kullanım özelliklerini, o devirde yaşayan kümelerin ya da toplulukların ömür modelini, ürettikleri eserlerin yelpazesini anlamamız açısından birçok örnek sunuyor. Bununla bir arada her evrede kullanılan alet, edevat ve takıdan yerleşmenin nasıl bir toplumsal dokuya sahip olduğunu bu kazılarla öğreniyoruz.” halinde konuştu.
Odatv.com
