Brecht’in Türkiye serüveni: Muhalif tiyatronun sessiz kalan sesi
Bertot Brecht 1998 yılında Almanya’nın Ausburg kentinde doğdu. Edebiyata ilgisi lise yıllarında şiirle başlar. Birinci Dünya Savaşının başladığı yıllar. Brecht liseden mezun olur. Sanat alanında birlikte çalışacağı Caspar Neher ile tanışır ve ortak çalışmalara imza atarlar. Birinci tiyatro oyunu Yaz Senfonisi ve akabinde Baal’i müellif. Toplumcu kanıya yönelir, oyunlarında savaş aksisi bir tavır ortaya koyar. Gecede Davul Sesleri ve Kentlerin Ormanında isimli oyunlarını muharrir ve bu oyunlar kitap olarak yayınlar. Baal Berlin’de, Adam Adamdır Darmstadt’da, tek perdelik oyunu Düğün ise Frankfurtt’ta birinci kere sahnelenir. İktisat ve Marksizim üzerine çalışmaya başlar. Tiyatroda klasik gösterim biçimlerini yetersiz bulur ve yeni anlatım teknikleri arayışına yönelir. Epik tiyatro kuramı üzerine çalışmaya başlar. Sahne müzikleri yapan Kurt Weill ile tanışır ve birlikte Mahagonny Kentinin Yükselişi ve Düşüşü isimli operayı Leipzing’de sahnelerler. Akabinde Üç Kuruşluk Opera, Mezbahaların Kutsal Johannası ve Hanns Eisler’in katkılarıyla Gorki’nin Ana isimli romanını oyunlaştırır Ana adlı oyunları Almanya’nın çeşitli kentlerinde sahnelenir.
1930’lara gelindiğinde Bertolt Brecht artık tiyatro alanında bir muharrir, direktör ve kuramcı olarak tüm Avrupa’da tanınmakta ve oyunları çeşitli ülkelerde sahnelenmektedir.1933 yılında insanlığın, kültürün ve uygarlığın baş belası olacak Hitler iktidara gelir. Brecht’in çalışmaları yasaklanır ve Alman vatandaşlığından çıkarılır, Brecht Danimarka’ya göç eder. Brecht artık solcu bir aydın ve sosyalist halli ve hassas bir sanatçı olarak damgalanmıştır. Bu devirden sonra Brecht daha radikal bir tavırla antifaşist, antiemperyalist bildiriler veren oyunlar kaleme alır. Memleketler arası sanatçı toplantılarına davet edilir, konuşmalar yapar, kendi tiyatro anlayışını anlatır. Bertolt Brecht artık epik diyalektik tiyatronun kuramını geliştirmiş, Aristotales’in dramatik gösterim tekniklerini reddetmiş, tiyatro oyun yazımına Marksizme içkin “tarihselleştirme tezi”ni getirmiş, geliştirdiği yabancılaştırma ögesiyle dramatik yapıyı kırmış, bununla birlikte oyun yazarlığına farklı bir boyut kazandırmış, geliştirdiği sahneleme teknikleri ile tiyatroya toplumcu bir fonksiyon yüklemiştir.
Brecht’in bu kuram üzerine yazdığı ve sahnelediği usta işi oyunları ortasında yer alan Üçüncü Reich’ın Kaygı ve Sefaleti, Yuvarlak Başlılar Sivri Başlılar, Carrar Ana’nın Silahları, Galilei’nin Yaşamı, Sezuan’ın Düzgün İnsanı, Arturi Ui’nin Yükselişi ve Cüret Ana ve Çocukları adlı oyunlar, tiyatronun, toplulukların ve rejisörlerin vazgeçilmez oyunlar ortasında yer alır. Bu oyunlar, LosAngels, Londra, Paris ve Kopenhag ve Zürih’te sahnelenir
1945 yılında savaş sona erer ve Brecht Almanya’ya döner ve Berlin’de yeni bir tiyatro kurmak için teklif alır. Doğu Berlin’de Berliner Ensemble adlı topluluğu kurar ve burada Ana ve Bay Puntila ile Uşağı Matti adlı oyunlarını sahneler. Bertolt Brecht 1956 yılı Ağustos ayında Galilei oyunun provalarında rahatsızlanır, hastaneye kaldırılan Brecht, 14 Ağustos günü provalarda kalp krizi geçirir ve vefat eder Brecht’in oyunları Avrupa’da Amerika’da sahnelenirken ülkemizde gecikmiş olarak birinci defa 1961 yılında Ankara’da Carrar Ana’nın Silahları, Ankara Deneme Sahnesi’nde sahnelenir. 1963 yılında İstanbul Kent Tiyatrosu Sezuan’ın Güzel İnsanı, bir yıl sonrada Kent Oyuncuları Üç Kuruşluk Opera’yı sahneler. Ardından Dormen Tiyatrosu Bay Puntila ile Uşağı Matti’yi sahneler.
Bu yıllarda Devlet Tiyatroları Brecht oyunlarının kıyısından bile geçmemektedir. Yönetimciler ve rejisörler tüm dünyada sahnelerde olan Brecht oyunları ile ilgilenmezler. Bu görmezden gelme hali tıpkı vakitte politik bir haldir. Brecht’i sahneye sokmazlar. 1971 yılında Ankara Sanat Tiyatrosu Arturo Ui’yi, bir yıl sonra da Hitler Rejiminin Kaygı Sefaleti sahneliyor ve oyun birkaç gösterimden sonra yasaklanıyor. Bunun üzerine AST Brecht’in Gorki’den oyunlaştırdığı Ana’yı seyirciyle buluşturuyor ve bu oyun da Ankara Valiliği tarafından yasaklanıyor.
1970’ler ülkemizde sol politik gayretin tepeye çıktığı yıllar… Bütün sanat kurumları ve sanatkarlar muhalif sanat, devrimci tiyatro anlayışını özgürlük ve demokrasi ve sosyalizm uğraşı ile paralel yürütüyorlar. Bilhassa personel sınıfının ağır olarak yaşadığı kentlerde politik tiyatro toplulukları kuruluyor, sendikalar, dernekler tiyatro gösterimleri hazırlıyor, devrimci sokak tiyatrosu yapılmaya başlanıyor.
Bu yıllarda sahnelerde ağır olarak Brecht ve onu izleyen yerli ve yabancı müelliflerin oyunlarını görüyoruz. Devlet Tiyatrosu ise Brecht’i birinci sefer bedelli tiyatro sanatkarı Ergin Orbey’in genel müdür olduğu 1979 yılında sahneleme hamasetini gösteriyor.
Bugün ülkemizde Bertolt Brecht’in oyunları neredeyse unutuldu. Kaç yıl oldu hakikat düzgün bir Brecht oyunu sahnelenmiyor. Ne Devlet Tiyatrosu, ne Kent Tiyatroları ne de özel tiyatrolar artık Brecht tiyatrosunun yanına yaklaşmıyor.
Oysa Brecht’in oyunları toplumsal içeriği, muhalif söylemi ve çağdaş anlatım üslubuna uygun, farklı gösterim tekniğine açık, aktüel yoruma uygun usta işi oyunlar bunlar.
Bugün köhnemiş dünyamızda tiyatro sanatının hayata, tabiata, beşere, topluma iktidar odaklarına, ahlaka ve fazilete dair söyleyecek kelam arayanlara, içinde yaşadığı toplumun sıkıntılarına baş yoran, düşünen, sorgulayan, eleştiren, soru soran, yaşadığı ferdi ve toplumsal aksileri değiştirme gücü arayan seyirciye Brecht oyunları yine tekrar kılavuz olabilir. Bu sebeple toplumcu bir tiyatro için tiyatrolarda sahnelerde yine Brecht diyoruz.
Metin Boran
