Atatürk ile Erdoğan dönemi karşılaştırması: İşçi yok memur şişkinliği var

Karar gazetesi muharriri Ulvi Saran, “Memur sayısı artıyor, üretilen iş azalıyor: Kamuda verimlilik paradoksu” başlıklı yazısında yıllara nazaran devlet memurlarının nüfusa oranını kıyasladı.

Yazıya nazaran, ülke nüfusunun 13.6 milyon olduğu 1931 yılında toplam kamu çalışanı sayısı 115 bin kişi. Bu tarihte kamu çalışanı sayısının toplam nüfusa oranı yüzde 0.85 (yüzde 1’den az) olup, yaklaşıp 120 bireye bir kamu vazifelisi düşmekteydi.

O tarihten 2000’lere kadar kamu işçisi sayısı ve toplam nüfus içindeki oranı sistemli bir artış gösterdi; 1946’da 222 bin (yüzde 1.18), 1963’te 436 bin (yüzde 1.57), 1980’de 1 milyon 252 bin (yüzde 2.8), 1994’de 1 milyon 708 bin (yüzde 2.83) oldu.

2002’de 35 ŞAHSA BİR, 2024’TE 16 ŞAHSA BİR

“Bu artış, devlet teşkilatının büyümesi, kamu hizmetlerinin çeşitlenmesi ve bilhassa eğitim ve sıhhat üzere alanlarda kitlesel kamu hizmetlerinin yaygınlaşması ile paraleldir” diyen Saran’ın yazısı şöyle:

Kamu işçi sayısında ve bunun toplam nüfusa ve istihdam sayısına olan oranlarında temel sıçrama, daha sonraki 22 yıl içinde, 2002-2024 yılları ortasında olmuştur.

2002 yılına gelindiğinde Türkiye’nin nüfusu 70.6 milyon, toplam çalışan sayısı 20 milyon 584 bin, toplam kamu çalışanı sayısı ise 2 milyon 2 bin olmuştur. Bu tarihte kamu çalışanı sayısının ülke nüfusuna oranı yüzde 2.83; ülkedeki toplam çalışanlara (istihdama) oranı yüzde 9.73 olup, 35 bireye 1 kamu vazifelisi düşmektedir.

Ülke nüfusunun 85.7 milyona, toplam istihdam sayısının ise 32 milyon 620 bine ulaştığı 2024 yılında, kamu işçisi sayısı 5 milyon 241 bin şahsa yükselmiştir. Rekor seviyedeki bu sayının ülke nüfusuna oranı yüzde 6.12, toplam istihdama oranı ise yüzde 16.07 olmuştur. Ortaya çıkan bu sonuç, bulunduğumuz devirde, her 16 bireye 1 kamu vazifelisi düştüğü manasına gelmektedir.

1930’lardan 2002’ye kadar kamu vazifelilerinin sayısındaki artış, genel olarak ülke nüfusundaki artış oranının üzerinde gerçekleşmiştir. Bu bağlamda 1931’den 2002’ye kadar geçen 71 yıl içinde kamu vazifelileri sayısının ülke nüfusuna oranı 0.85’ten 2.83’e çıkarak yüzde 232 (3.3 kat) artış göstermiş iken; yalnızca 2002’den 2024’e kadar geçen 22 yıl içinde yüzde 2.83’ten yüzde 6.12’ye yükselerek yüzde 116 artmıştır.

22 yıl zarfında ülke nüfusu yalnızca yüzde 21,4 oranında artarken, kamu çalışanı sayısı yüzde 161 oranında, yani nüfusa nazaran 7.5 kat fazla artmıştır. Bu periyotta toplam istihdam ise yalnızca yüzde 58,5 oranında artmıştır. Bu sayılar, kamu vazifelisi sayısının, hem nüfusa nazaran (yaklaşık 2,2 kat), hem de toplam istihdama nazaran (yaklaşık 1,6 kat) daha süratli arttığını göstermektedir.

BÜYÜMENİN SEBEBİ

3-5 yılda bir tekrarlanarak adeta periyodik bir uygulamaya dönüşen “taşeron emekçilerin (sadece 2018’de 900 binden fazla kişinin) takıma geçirilmesi,” bilhassa eğitim, sıhhat ve güvenlik hizmetleri alanlarında yapılan kitlesel atamalar, bu büyümeyi sağlayan faktörler olmuştur.

Özetle, Türkiye’de kamu çalışanı istihdamı, bilhassa son 22 yılda hem ülke nüfusuna, hem de toplam çalışanların sayısına oranla çok daha yüksek bir artış göstermiştir.

Bu nedenle kelam konusu artışın tek başına ülkedeki demografik büyümenin getirdiği yeni kamu hizmeti gereksinimini karşılama hedefli ve bu nedenle rasyonel seviyede olduğu söylenemez. Bu türlü olsaydı işçi sayısındaki artışın, ülke nüfusundaki artış oranına paralel bir seyir izlemesi gerekirdi.

Öte yandan, 2002-2024 yılları ortasının, bilgi ve bağlantı teknolojileri, dijitalleşme ve otomasyon alanında en süratli ve yaygın gelişmelerin sağlandığı bir devir olması; kamu çalışanı sayısındaki artış farkını daha da asimetrik ve anlamsız hale getiren bir parametre olarak öne çıkmaktadır.

Bu devirde, ofis altyapısı, bağlantı, evrak yazım ve süreç süreçleri, kıymetlendirme ve raporlamaya ait yazılım dayanaklı tahliller ve dijital süreç idaresine ait modellerinin uygulamaya girmesi; çok az sayıda işçi ile geçmişe nazaran daha fazla iş üretilmesini, hasebiyle klasik yol ve araçlarla üretilen işin mutlak manada daha az sayıda işçi ile görülmesini mümkün hale getirmiştir.

E-DEVLET DETAYI

Ağırlıklı olarak 2002–2024 ortasında gerçekleştirilen ve kamu hizmetlerinin daha az sayıda işçi ile daha tesirli ve verimli yürütülebilmesini sağlayan teknolojik yenilik ve atılımları kabaca şu formda sıralayabiliriz:

-e-Devlet, MERNİS, UYAP, KPS, SGK otomasyonları

-E-imza, elektronik evrak idaresi, dijital arşivler

-Vatandaşı SMS/e-posta ile bilgilendirme, çevrim içi hizmet başvuruları

-Otomatik data transferi, entegre bilgi tabanları

-Kamu içi yazışma sistemlerinin yüzde 90’ının dijitalleşmesi

Kamu hizmetlerinde yeni teknikler, teknikler ve araçların devreye sokulmasıyla toplam evrak ve süreç yükünün azalması, bürokratik süreç süreçlerinin kısalması ve işgücü muhtaçlığının azalması gerekirken, bilakis kamu işçisi sayısı artış göstermiştir.

Hal bu türlü iken, kamu çalışanının bu devirde azaltılmak yahut sabit tutulmak şöyle dursun, tersine hem sayısal hem oransal olarak ülke nüfusundaki artış ivmesinin çok üzerinde (2.2 kat) bir artış kaydetmesi paradoksal bir gelişme olarak kendisini gösteriyor.

Bütün bu olgular ve parametreler değerlendirildiğinde, kamu çalışanı sayısı, nüfustaki değişimin ve buna bağlı olarak artan hizmet gereksiniminin gerektirmesiyle değil; büyük ölçüde popülist emellerin ve siyasi dinamiklerin tesiriyle artmış görünüyor.

OECD ÜLKELERİNDE KAMU İSTİHDAMI YA SABİT KALMIŞ YA DA AZALDI

Bu manadaki politik istihdam motivasyonlarının temelinde;

– Kamu kısmının siyasi iktidarlar için hala “temel ve vazgeçilmez bir istihdam alanı” olarak görülmesini körükleyen yerleşik sosyolojik klişeler ve beklentiler,

– Halkın kamu misyonuna atanma taleplerinin, seçmen kitlesine ekonomik teminat sunma ve siyasi sadakat sağlama aracı olarak kullanılması,

– Bilhassa öğretmen ve sağlık personeli atamalarında; “atanamayan” sosyolojisinin ve bunun bireylerde doğurduğu ruhsal gerilimin kamu istihdamını şişirme istikametinde baskı yapması değerli rol oynamaktadır.

OECD ülkelerinde 2000 sonrası periyotta kamu istihdamı ya sabit kalmış ya da azalmıştır. Örneğin, Estonya, Finlandiya, Güney Kore üzere dijitalleşmede öncü ülkelerde kamu çalışanı oranları sabit tutulmuş, fakat “süreçlerin hızlanması ve hizmet kalitesinin artışı” istikametinde bir değişim gerçekleşmiştir.

Türkiye ise, “sayısal istikametten büyüme eğilimine girmiş, fakat yapısal dönüşüm açısından yavaş kalmış” bir ülke profili sunuyor. Gerçekten, OECD ülkelerinde kamu harcamaları ve işçi sayıları ile üretilen iş çıktısını kıymetlendiren “çıktı etkililiği” (output efficiency) skoru sıralamasında, Türkiye çoklukla “düşük çıktı-yüksek istihdam” kategorisinde yer almaktadır.

Kamu istihdamında ortaya çıkan “gelişen teknolojilere karşın artan kamu personeli- düşen verimlilik” paradoksunun tahlili için şu iki bahadır soruyu kendimize sormamız gerekiyor:

– Sahiden ne kadarlık kamu hizmeti yükü için, ne kadarlık kamu çalışanı takımı oluşturduk?

– Kamu işçisi nitekim ne kadar çalışıyor?