Afyoncu’nun ima ettiği ‘saray veziri’ kim

Tarihin çeşitli periyotlarında saraylarda güç istikrarları sırf hükümdarlarla sonlu kalmadı; devletin en üst seviye yöneticileri olan vezirler de vakitle siyasi iktidarın gerçek sahibi hâline geldi. Lakin bu durum, birden fazla vakit sonlarını hazırladı.

Milli Savunma Üniversitesi Rektörü ve Sabah gazetesi muharriri Erhan Afyoncu, “Güç zehirlenmesi yaşayan vezirler tarihten silindi” isimli yazısında Osmanlı’dan Abbasilere kadar birçok güçlü vezirin nasıl gözden düşüp tasfiye edildiğini belirterek birçok güçlü vezirin tarihten nasıl silindiğine değindi.

Afyoncu’nun yazısı şu biçimde:

“Osmanlı İmparatorluğu’nun birinci yıllarında Osmanlı hanedanının yanında devletin büyümesini sağlayan bir aile daha vardı: Çandarlılar. Çandarlı ailesinden birçok veziriazam ve ulema çıktı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Halil İnalcık ve Münir Aktepe’nin Çandarlılar ile ilgili araştırmaları vardır.”

TAHT OYUNLARI BAŞLADI

“İkinci Murad’ın veziriazamı Çandarlı İbrahim Paşa’nın büyük oğlu Halil, dedeleri üzere medreseden yetişerek kazaskerlik yaptı. 1438 yahut 1439’da veziriazam oldu. 1444’e kadar Çandarlı Halil Paşa açısından her şey yolunda idi. İkinci Murad veziriazamına güvendiği için, devlet işlerinde kendi başına hareket etmesine müsaade veriyordu.

İkinci Murad, 1444’te devamlı uğraşla geçen yılların yıpratması ve büyük oğlu Şehzade Alaeddin’in vefatının verdiği hüzünle tahttan ayrılarak yerine hayattaki tek oğlu Şehzade Mehmed’i geçirdi. 12 yaşında tahta geçen Fatih’in birinci hükümdarlık devrinde Veziriazam Çandarlı Halil Paşa ile devşirme asıllı vezirleri ortasında büyük bir çekişme meydana geldi. Hurufi problemi ve Edirne’yi harap eden büyük yangın, buhranı güzelce artırdı. Bu sırada Haçlı ordusu Tuna’yı aşmıştı. İkinci Mehmed’in istememesine karşın, Çandarlı’nın ısrarlarıyla babası, Bursa’dan gelerek ordunun başına geçti.

İkinci Murad’ın komutasındaki Osmanlı ordusu 10 Kasım 1444’te Varna’da Haçlılar’ı büyük bir yenilgiye uğrattı. Çandarlı, Varna zaferinden sonra İkinci Murad’ı tekrar tahta çıkarmak için hazırlıklara başladı. Fakat İkinci Murad, oğlunun istikbali için tehlikeli olacağını düşündüğünden oğlunu tahtta bırakarak Manisa’ya gitti.

Varna’da babasının kazandığı büyük zafer, İkinci Mehmed’in hükümdarlığını gölgeliyordu. Bu yüzden genç padişahın kazanacağı Varna’dan daha büyük bir zafer, hükümdarlığı üzerindeki gölgeyi kaldırabilirdi. Bu da İstanbul’un fethi idi. Lakin Balkanlar’ın tekrar karışması ve Çandarlı’nın kışkırtmasıyla çıkan yeniçeri ayaklanması sonucunda tahtı babasına bıraktı. Tahttan inmek zorunda kalan İkinci Mehmed, Manisa’da hâlâ hükümdar üzere hareket ederken, Çandarlı’yı da unutamıyor, hesaplaşacağı günü bekliyordu.

Çandarlı’nın öldürülmesi.”

İMPARATORLUK MERKEZİLEŞTİ

“Halil Paşa’nın kuşatma sırasındaki siyaseti, veziriazama karşı olan öteki vezirler tarafından Bizans’tan rüşvet aldığı halinde propaganda edildi. Çandarlı’ya balıkların içinde çil çil altın gönderildiği dedikoduları yapıldı. Rüşvet savları veziriazamı yıpratmak için çıkarılmıştı ve asılsızdı. Halil Paşa’nın veziriazam olarak kudreti, genç padişahın hükümdarlığını gölgeliyordu.

Bir mühlet mahpusta yatan Çandarlı Halil Paşa, lehine bir hal görülmeyince öldürüldü. Veziriazamla birlikte hareket eden devlet adamları da ortadan kaldırıldı. İmparatorluktaki Türk beyefendilerinin en güçlüsü olan Çandarlı’nın idamı, sultanın üzerindeki gölgeyi kaldırdı. Fatih, İstanbul’un fethinden sonra kazandığı güçle Osmanlı İmparatorluğu’nun merkezileşmesini sağladı. Merkezileşmenin birinci adımı da Türk aristokrasisinin tasfiyesiydi.”

ÇANDARLI HALİL PAŞA

İkinci Mehmed, Çandarlı’yı öldürttükten sonra devşirme sınıfından veziriazamlar tayin etti. Osmanlı hükümdarları böylelikle, aristokrat Türk ailelerinin nüfuzlarını azalttılar. Fakat her şey devşirmelere bırakılmayıp, dini, idari ve mali bürokrasi Türklerden teşkil edildi. Kapıkulları ile Türkler ortasında bir istikrar kurularak devlet idaresinde tek kelam sahibinin padişah olması sağlandı.

İkinci Bayezid babasının vefatından sonra tahta geçince, Fatih vaktinde izlenen siyasete karşı bir reaksiyon devri başladı. Yeni sultan, babasının birçok alandaki icraatında olduğu üzere Çandarlı sülalesiyle ilgili siyasetinde de tam zıddı bir siyaset izledi. Çandarlı ailesinin prestiji ve malları iade edildi. Fatih’in öldürttüğü Çandarlı’nın oğlu İbrahim Paşa, 1498-1499’da İkinci Bayezid’e veziriazamlık yaptı. İkinci Bayezid devrinde, daha evvel rüşvetçi olarak suçlanan ve hain olarak zikredilen Çandarlı’nın statüsü de değişti. Çandarlı Halil Paşa, “şehit” yahut “mazlum şehit” olarak anıldı.

Makbul İbrahim Paşa’nın cenazesi.

‘MAKBUL’KEN ‘MAKTUL’ OLDU: PARGALI İBRAHİM PAŞA

Kanuni Sultan Süleyman, 1520’de Manisa’dan İstanbul’a gelip tahta çıktığında çok güvendiği sırdaşı İbrahim’i de beraberinde getirdi. Pargalı İbrahim, padişaha olan yakınlığı ve zekâsı sayesinde iktidar basamaklarını süratlice çıktı. Sultan, masraflarını şahsen kendisi karşılayarak Atmeydanı’ndaki (Sultanahmet) İbrahim Paşa Sarayı’nın temellerini attırdı.

Padişahın bir saray yaptırması İbrahim Ağa’yı çok onurlandırdığı üzere nüfuzunu ve prestijini da artırdı. İbrahim Ağa, kısa mühlet sonra has odabaşı ve şahinciler ağası oldu. 1522’de veziriazamlığa tayin edildi. Veziriazamlığın yanı sıra Rumeli Beylerbeyliği de İbrahim Paşa’ya verildi. Yasal, 1523 yılının sonunda kız kardeşi Hatice Sultan’ı veziriazamıyla evlendirdi. 15 gün süren süper düğüne padişah da katılmıştı. İbrahim Paşa, süratli yükselmişti. Becerikliliği ve zekâsı sayesinde gerisi gerisine muvaffakiyetler kazandı. Lakin artan gururu sonunu hazırlıyordu. Yasal, İbrahim Paşa’nın gelirlerini 3 milyon akçeye çıkardığında, paşa bunu hor görerek, padişaha, “Fatih’in Veziriazam Mahmud Paşa’ya 4 milyon akçelik haslar verdiğini” söylemişti. Yasal de “Onlar İstanbul’u fethetmişlerdi, onlarla kendimizi bir tutmak haddimiz değil” diye yanıt vermişti.

‘DEVLETİ BEN YÖNETİRİM’

“Avusturya elçileriyle 1533 yılında yapılan barış görüşmeleri sırasında, “Her şey, sulh, servet, kuvvet benim elimdedir; padişahımın iki mührü vardır ki, biri kendisinde oburu bende bulunur, kendisi ile benim aramda bir fark olmasını istemez. Devleti ben yönetim ederim. Padişah bir şey ihsan etmek istediği vakit, bu kararı ben tasdik etmezsem o yapılmaz” demişti. Bu kelamlar aslında İbrahim Paşa’nın devlet içerisindeki nüfuzunun hangi noktaya ulaştığını gösteriyordu. 1533-1534’te yapılan Irakeyn Seferi sırasında İbrahim Paşa’nın asıl niyetinin İran’ı ele geçirip, Osmanlı’ya tabi bir devlet yapıp başına da kendisinin geçme niyetinde olduğu tez edilir. Veziriazam sefer sırasında daha evvel görülmemiş bir formda “serasker sultan” unvanını kullanmıştı. Ayrıyeten sefer sırasında devrin en değerli isimlerinden ve büyük nüfuz sahibi olan Defterdar İskender Çelebi’yi evvel azlettirip sonra da Bağdat’ta katlettirdi. Bu hadiseler, padişahın veziriazamına karşı olumsuz niyetler beslemesine yol açacaktı. Ayrıyeten Hürrem Sultan ile ortası âlâ değildi ve Şehzade Mustafa taraftarıydı. Veziriazamın odabaşısının İbrahim Paşa’nın ayağını yıkadığı suyu içtiği, karısı Hatice Sultan’la ilgilenmediği, lalasının işlediği cinayetlerin hasıraltı edildiği, ikram Kuranları kabul etmediği, İran seferi sırasında boş yere harcama yaptığı dedikoduları yayılmıştı. Makbul İbrahim Paşa, 1536 yılının 14-15 Mart gecesi iftar için saraya çağrıldı. İftardan sonra dört dilsiz cellat tarafından katledildi. Daha evvel “Makbul” olarak isimlendirilen paşa, öldürüldükten sonra “Maktul” lakabıyla anıldı.

Harun Reşid’in hayali tasviri.”

‘GÖKYÜZÜNDE İKİ GÜNEŞ OLMAZ’

“Bermekîler, Abbasîler periyodunda büyük nüfuz kazanmış İran asıllı bir ailedir. Ailenin cetlerinin, Sasani Devleti’nin birinci dönemlerinden itibaren uzun mühlet vezirlik yaptığı söylenir. Merhum Hakkı Dursun Yıldız’ın Bermekîler’le ilgili araştırmaları bulunmaktadır. Ailenin Müslümanlarla alakası çok daha evvelce başlasa da İslamiyet’i birinci kabul eden Halid bin Bermek oldu. Halid, Abbasiler’in Emevi hanedanına karşı çabasına katılıp çeşitli misyonlarda bulunarak nüfuz alanını genişletti. Bermekî ailesinin en meşhuru, uzun müddet vezirlik yapan Yahya bin Halid’di. Yahya vezirlik yaptığı 17 yıl boyunca yönetimde mutlak bir iktidara sahipti. Tayin ve azillerde çok tesirliydi. Yahya’nın vezirlik yaptığı Harun Reşid dönemi, Abbasi hilafetinin en parlak devriydi. Yahya’nın oğulları Fazl ve Cafer de şimdi babasının vezaretinde çeşitli misyonlarda bulunup ailenin nüfuzunu artırdı. Bermekî ailesi, kendilerine bu gücü veren halifeyi gölgelemeye başlamıştı.

Harun Reşid 802’de Bermekî ailesinin kimi fertlerinin de ortalarında bulunduğu bir kafileyle hacca gitti. Halife, dönüş yolunda 803’te Bermekîler’in ortadan kaldırılmasına karar verdi. Cafer idam edilirken Yahya gözaltına alındı, öbür oğulları ise hapsedildi. Bermekîler’in bütün serveti müsadere edildi. Hatta ailenin yakınları bile cezalandırıldı. Bermekîler’in devlet yönetimindeki nüfuzları, öteki devlet adamlarında rahatsızlığa sebep olmuş ve sahip oldukları muazzam servet, onları kıskanılan ve maksat haline getirilen bir aile yapmıştı. Bermekî ailesine karşı bu kararı alan Harun Reşid’in “gökyüzünde iki güneş istemediği” söylenir.”