ABD’nin ‘Fener Patrikhanesi’ stratejisi ve Soğuk Savaş’tan bugüne ekümeniklik: Dini değil siyasi mesele
ABD’nin Ankara Büyükelçisi Tom Barrack’ın diplomatik teamülle uyuşmayan kelam ve halleri, birbirini takip ediyor. Evvel, Türkiye’nin Osmanlı periyodunda ülkenin dini cemaatlerin yönetimine teslim edildiği sistem olarak özetleyebileceğimiz millet sistemine dönmesini önerdi. Bu, Türkiye’de laik tertibe ve ulus devlet yapısına açıkça karşı çıkma manasına geliyordu. Akabinde, ulus devleti direkt amaç alan açıklamalar yapmaya başladı. Son olarak da, Fener Rum Patriği Bartholomeos’u ziyaret ettikten sonra, ondan, Türkiye’nin kabul etmediği unvan olan, “ekümenik patrik” formunda zikretti. Böylece, Türkiye’nin Fener Patrikhanesi konusundaki bütün kırmızı çizgilerine de meydan okudu.
Bu açıklamalara, doğal olarak, Türkiye’de pek çok kesitten yansılar geldi ve geliyor.
Ne var ki, görüşlerinin kimilerine katılmasam da yazılarını ekseriyetle ilgiyle takip ettiğim Murat Bardakçı, geçenlerde, ABD Büyükelçisi’nin halinden rahatsız olan ve Fener Patrikhanesi konusunda hassasiyet gösterenlerin “paranoya” içinde olduğunu söyledi ve bunları cehaletle suçladı.
MURAT BARDAKÇI ORTODOKSLAR HAKKINDA FAZLA BİLGİ SAHİBİ DEĞİL
Fener Patrikhanesi konusunda, Ortodoksluk tarihi konusunda ve ABD’nin bu kiliseyi neden kullanmaya çalıştığı konusunda Türkçe en geniş kapsamlı bir çalışma olan “Rusya Batı Çatışmasında Fener Rum Patrikhanesi” (Cumhuriyet Yayınları) isimli kitabın muharriri ve bu bahislere hayatını adamış bir kişi olarak, bu mevzular hakkında yazmayı gerekli görüyorum.
Öncelikle, Osmanlı tarihi hakkında yazdıklarından farklı olarak, bu yazısı, hayli çalakalem yazılmış ve kilise tarihi ve Ortodokslar hakkında fazla bilgi sahibi olmadığını gösteriyor. Bir de, kendisi üzere düşünmeyenleri, “paranoya” içinde olmakla itham ediyor. Yazının elle meblağ tarafı yok. Yazıda tahminen tek gerçek tespit, Türkiye’de ekümenikliğin ne olduğunun bilinmediğini söylemesi. Kendisi de bunu bilmeyenlerin ortasında yer alıyor.
DİNİ DEĞİL BÜSBÜTÜN SİYASİ BİR KONU
Öncelikle, “paranoya” konusundan başlayalım: “Paranoya” sözünün siyasi hususlarda kullanılmasına birinci sefer, üniversite yıllarımda şahit olmuştum. Üniversiteyi okuduğum Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde (Mülkiye) bir hocam, öğrencilere, Türkiye’nin bölünmesi yahut Ortadoğu’da sonların yine çizilmesi mevzularında söylenenlerin “Sevr paranoyası” olduğunu söylüyordu. Bir vakitler kendisinden çok şey öğrendiğim, o nedenle de burada ismini vermek istemediğim bu hocam, sonradan daha da savrulacak, Türkiye’de laik kesitin İslamcılık paranoyası içinde olduğunu, bunun temelsiz olduğunu söyleyip mevzuyu diyalektikle açıklamaya çalışacaktı. Daha sonraysa, suratını alamayıp Ergenekon ve Balyoz kumpaslarını savunacak, 2010 referandumunda “yetmez ancak evet” kampanyasının öncülerinden olacak, hatta, “yetmez lakin evet” tişörtüyle pozlar verecek, sonradan akil adamlara katılacak, en sonundaysa, “AKP bizi kullandı” diye demeç verecekti. Ne diyeyim? Bunu kabul etmesi de bir meziyet. Lakin, kendisi üzere düşünmeyenleri paranoyaklıkla suçlamaya kalkıp millete psikiyatristlik yapmaya kalkanların evvel kendilerine bakması, kendilerini bilmesi uygun olacak.
Yazıya geçelim: Bardakçı diyor ki, “ekümenik kelamı ‘evrensel’ demektir ve siyasi değil, dini bir kavramdır”. Yanlış. Ekümenik sözünün üniversal manasına geldiği hakikat. Hristiyan dünyasında bu sözün birkaç manası var. Ortodoks dünyasındaki anlamıysa, Fener Patrikhanesi’nin bütün Ortodoks dünyasının mutlak lideri olması. Bu, aşağıda daha detaylı yazacağımız üzere, dini değil, büsbütün siyasi bir bahis.
FENER RUM PATRİKHANESİ’NİN ORTODOKS DÜNYASINDA BİR YETKİSİ YOK
Katolik dünyasından farklı olarak, Ortodoks dünyası, modüllü bir yapıya sahip. Ortodoks dünyasında, onaltı tane, bağımsız kilise var ve Fener Patriği, ne kadar istese de, Papa’nın Katolik dünyasında sahip olduğu yetkiye sahip değil. Öteki Ortodoks kiliseleri de Fener’i mutlak başkanları olarak tanımıyor. Fener, evet, eşitler ortasında birinci durumda, ancak, birinciliği, büsbütün onursal. Yani, büsbütün onursal bir liderliği var. Fener Patrikhanesi, başka Ortodoks kiliseleri tarafından Bizans’ın mirası olan bir kurum olarak göründüğünden, başkaları, Fener’e hürmet ediyor. Lakin, Fener’in mesela Gürcistan’daki yahut Rusya’daki bir kilisenin iç işlerine karışma yetkisi yok. Fener Patriği ise, vakit zaman, “biz, sizin anneniziz. Biz, ana kiliseyiz”, diyerek, bu kiliselere müdahale etme gayretine giriyor. Yoksa, Ortodoks dünyasında onun bu türlü bir yetkisi yok.
“Fener Patrikhanesi, kuruluşundan beri ekümeniktir” diyor Bardakçı. Bir iki cümleye o kadar kusur sığdırmış ki, düzeltmesi biraz uzun bir cevabı gerektirecek.
FENER YANİ İSTANBUL PATRİKHANESİ’NİN TARİHİ
Fener Rum Patrikhanesi, 1600’lerden beridir İstanbul’un Fener semtinde yer aldığı için biz Türkler ona “Fener Patrikhanesi” diyoruz. Aslında, İstanbul Patrikhanesi demek, daha yanlışsız. Biz artık, bu kilisenin tarihine kısaca bakalım.
Hristiyanlık ve Hristiyanlar, bildiğimiz üzere, birinci üç yüz yıl boyunca, evvel Filistin’deki Musevilerin, sonra da Romalıların ağır baskısı altındaydı. Ne var ki, birinci üçyüzlü yıllarda, Roma imparatorları, Hristiyanlığı devlet dini yapmanın, hudutları İran’dan Atlas Okyanusu’na uzanan bir imparatorluğu ayakta tutmak için daha hakikat olacağına inandılar. O nedenle, Roma İmparatoru I. Konstantin, paganlığı yasaklamadan, Hristiyanlığı hükümran din haline getirdi. Ne var ki, Hristiyanlık artık bir bütün değildi: Kimi mezhep ayrılıkları ortaya çıkmıştı. İşte Konstantin, “tek devlet tek din” diyerek, bu dini ayrılıkları devlet müdahalesiyle çözmeye karar verdi ve imparatorun teşebbüsüyle, 325’te İznik Konsili, tam da bu nedenle toplantı. Sonraki yüzyıllarda da Roma (ve sonraki Bizans) imparatorları, toplam yedi büyük konsil toplayarak, devletin resmi din anlayışını oluşturmaya çalışacak, bu resmi kararları kabul etmeyenler, sapkın ilan edilecekti. Bu konsillerde, dini teşkilatlanma da belirlendi. Hristiyanlık artık devlet dini olacağı için, kilisenin örgütlenmesi de, devlet tarafından ele alındı. Böylece, Roma İmparatorluğu’ndaki idari sisteme paralel halde, ruhban sınıfı içinde bir hiyerarşi oluşturuldu. Bir kentteki en üst seviye papaza piskopos, onun bir üstünde, büyük kent merkezlerinde yaşayana metropolit (“metropolis” kelimesinden) dendi. 451 Kadıköy Konsili’nden itibarense, metropolitlerin de üstünde yer alan şahıslara, “patrik” ismi verildi.
EKÜMENİK UNVANI NASIL VERİLDİ
İlk konsilde, bu hiyerarşi belirlenirken, Roma, İskenderiye ve Antakya kiliseleri, başkalarından üstün olarak kabul edildi. Neden mi* Zira Roma, başkentti. İskenderiye, imparatorluğun ikinci büyük kenti, Antakya’ysa, üçüncü büyük kenti. Diğer bir sebepten değil. İstanbul’un o konsilde ismi bile geçmiyordu, çünkü İstanbul’un yerinde, Megaralılar tarafından kurulmuş olan ufacık Bizans kenti vardı ve bu ufak kentin ufak kilisesi, Marmara Ereğlisi Metropolitliği’ne bağlıydı. İstanbul Kilisesi’nin Roma, İskenderiye ve Antakya’nın seviyesine çıkması, Konstantin’in küçük Bizans kentinin olduğu yerde Konstantinopolis kentini kurması ve burasının değerli bir merkez, ileride de başşehir haline gelmesi sayesinde oldu. Böylelikle İstanbul Kilisesi (veya Patrikhanesi), başşehrin kilisesi olmanın avantajıyla, giderek daha fazla değer kazandı (imparator, sefere çıkarken, bazen kenti patriğe emanet ediyordu. Patrik, devlet işlerinde de imparatora danışman oluyordu). İşte bunların sonucunda, 588 yılında, devrin patriği IV. Ioann Postnik’in teşebbüsüyle, İstanbul Patriği’ne ekümenik unvanı verildi ve bu kilise, başkalarından üstün kılındı (Roma, bunu kabul etmeyecekti).
Sonraki yüzyıllardaysa, Roma’nın Katolik-Ortodoks çatışması sonunda ve başka diğer siyasi nedenlerle kopması, İskenderiye, Antakya ve Kudüs patrikhanelerinin olduğu bölgelerinse Müslüman Arap ordularının eline geçmesi sonucunda, İstanbul Patrikhanesi’nin kıymeti, Müslümanların yahut oburlarının yönetimi altında olmayan tek patrikhane olarak, daha da arttı.
Dolayısıyla, ne Fener Patrikhanesi en başından beri ekümeniktir ne de Fener’in ekümenikliği, siyasetten uzak, dini bir sıkıntıdır. Tarihe bakan, gerçeği görür.
ABD’NİN İLGİSİ VE ÇABUKLA TÜRK VATANDAŞLIĞINA GEÇİRİLEN PATRİK
Peki, ABD neden günümüzde bu kurumla bu kadar ilgili?
Meselenin başı, 1940’lara, Soğuk Savaş’ın başlangıcına gidiyor. ABD, Sovyetler Birliği ile Soğuk Savaş’ın başladığı devirde, Balkanlar’da ve Doğu Avrupa’da yaşayan halkları tesiri altına almak için, Fener Patrikhanesi’ni kullanmaya karar verdi. Lakin aksi üzere, o zamanki Patrik V. Maksimos, sol eğilimliydi. Yani, ABD’nin işine yaramazdı. O nedenle, bu kişi istifa ettirildi ve yerine, ABD’deki Rum Ortodoks cemaatin başı Athenagoras’ın patrik olmasına karar verildi. Athenagoras, dönemin ABD Başkanı Truman’ın uçağıyla ABD’den İstanbul’a geldi, çabukla Türk vatandaşlığına geçirildi ve Fener Patriği yapılıverdi (dönem, Türkiye’nin dış siyasette büsbütün ABD’nin dümen suyuna girmeye başladığı ve Lozan’da patrikhane konusunda kabul edilmiş sınırlamaların da yumuşatıldığı bir dönemdi). Yeni Patrik Athenagoras, patriklik tahtına çıkarken yaptığı konuşmada, misyonunun, dünyadaki Müslümanları ve Hristiyanları komünizme karşı birleştirmek olduğunu söylüyordu (bu mu, siyasi olmayan bahis? Bu da siyaset değilse, siyaset nedir?). Dahası, Athenagoras, 1060’larda verdiği bir röportajda, “ben, Truman Doktrini’nin dini ayağını oluşturuyordum” diyecekti. Yani, ABD Başkanı Truman’ın siyasi planları için kendisini kullandığını, herkesin ve olağan ki, Sayın Bardakçı’nın da anlayacağı bir lisanla anlatmış oluyordu.
Bardakçı diyor ki, “Lozan’da patrikhane konusu yok.” Yanlış. Tamam, Lozan’da resmi antlaşma metinlerinde yok, ama Türkiye’nin isteğiyle bu bahis gündeme getirildi ve patrikhanenin bundan bu türlü yalnızca Türkiye’deki Ortodoks nüfusun dini kurumu olacağı, siyasi hiçbir yetkisinin olmayacağı konusunda İtilaf Devletleri ile kelamlı bir mutabakata varıldı. Lozan’ı takip eden yıllarda da, Osmanlı’da millet sisteminden kalan, dini cemaatlere ilişkin yargılama yetkisi üzere yetkiler, büsbütün sivil mahkemelere devredildi (Tanzimat’tan itibaren başlayan süreç, Lozan’la ve Uygar Kanun’un kabulüyle, doruk noktasına ulaştı). Bu nedenle patrikhane, Türkiye’deki çağdaşlaşma hareketlerine, İslamcı örgütler kadar karşı olmuştur. İşte Büyükelçi Barrack’ın Türkiye’ye teklif ettiği millet sistemi de, Tanzimat’tan başlayıp Lozan ve Uygar Kanun’la taçlanan bütün bu sürecin yok sayılmasıdır ve patrikhaneye “ekümenik” demesiyle bu bahis, birbiriyle temaslıdır.
KAPKARA BİR CEHALET KİMDEDİR
Meselenin bu kadar siyasi olduğu, hatta, gırtlağına kadar siyasete batmış bir sıkıntı olduğu ortadayken, Bardakçı bir de, Türklerin ekümenikliğe ve ABD müdahalesine karşı çıkmasını, patriğin namaz hakkında fetva vermesine benzetmiş. Bunun saçma bir benzetme olduğu, zati üstte yazdıklarımızdan anlaşılacaktır, ama tekrar de söyleyelim, Türkiye Cumhuriyeti devleti, hiçbir vakit, Hristiyan ibadetiyle ilgili fetva vermemiş, bu bahislere karışmamıştır. Ekümeniklik konusu, başka Ortodoks kiliselerinin de kabul etmediği, buna karşılık, Ortodoks mezhebiyle alakası olmayan ABD’li devlet adamlarının ABD’nin Ortodoks dünyasını Fener aracılığıyla denetlemek için ısrar ettikleri bir bahistir.
Sayın Bardakçı, yazısının sonunda, “kapkara bir cehalet”ten bahsediyor. Artık o kapkara cehalet kimdedir, onu ben söylemeyeyim.
Deniz Berktay
