İşte sermayenin yeni rotası: Maddi olmayan varlıklar yükseliyor

Aydınlık Gazetesi Müellifi Michael Roberts, köşesinde maddi olmayan varlıklar üzerine bir yazıyı kaleme aldı. Roberts’ın yazısı şöyle:

İngiliz Financial Times gazetesinde kısa mühlet evvel yayınlanan bir makale maddi olmayan varlıkların yükselişi konusunda hayli heyecanlıydı. Müellif Tek Parikh, “50 yıl evvel, ABD’nin en büyük 500 şirketinin sahip olduğu varlıklar yüklü olarak ‘maddi’ idi – fabrikalar, ekipman, envanter vb. Fakat bugün, varlıklarının birçoklarının ‘maddi olmayan’, yani fikri mülkiyet (bilgi ve yazılım), marka kıymeti ve pazarlama ağları olduğu iddia ediliyor.” diyor. ABD’de 1990’ların sonunda maddi olmayan varlıklara yapılan harcamalar, GSYİH içindeki hisse olarak maddi yatırımları aşmış ve o vakitten bu yana ortadaki fark giderek açılmıştır.

Aslında bu haber yeni değil. Imperial College’dan Jonathan Haskel ve Nesta’dan Stian Westlake, 2017 yılında “Sermayesiz Kapitalizm, Maddi Olmayan İktisadın Yükselişi” başlıklı bir kitap yazdılar. O vakit maddi olmayan varlıklara yapılan yatırımın, en azından ABD’de, 1990’ların ortalarından itibaren maddi yatırımları aşmaya başladığını göstermişlerdi.

SÜPER KÂR ELDE EDEN ŞİRKETLERİN YÜKSELİŞİ HIZLANDI

Haskel ve Westlake, fikri mülkiyet hakları (FMH) üzere maddi olmayan yatırımların temel tesirinin kapitalistler ortasındaki eşitsizliğin artmasına yol açtığını savunmuştur. Fikri mülkiyet hakları sayesinde önde gelen şirketler fikirlerin, araştırmaların ve dizaynların geliştirilmesini monopollerine alıyor ve başkalarına “yayılmasını” engelliyorlardı. Bu durum, üstün kârlar elde eden ve bu kârları oburlarının kârlılığı değerine inhisar (fikri mülkiyet) haklarıyla koruyan Harika Yedili ve Büyük İlaç’ın yükselişini açıklamaktadır.

15 ŞİRKET YÜZDE 90’I OLUŞTURUYOR

Parikh bunun için en son ispatları sunuyor. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO), maddi olmayan varlıkların en büyük 15 Amerikan şirketinin toplam işletme bedelinin yüzde 90’ını oluşturduğunu ve bu oranın ABD kurumsal kesiminin genelinden çok daha yüksek olduğunu tespit etmiştir.
FT’deki yazısında Parikh heyecanla şöyle diyor: “Bu dönüşüm ABD borsasında hakim olan dört temayı açıklamaya yardımcı oluyor: yüksek konsantrasyon, istisnacılık, dalgalanma ve balon gibisi değerlemeler.” Parikh, maddi olmayan varlıkların hakikat bir formda muhasebeleştirilmesi halinde ABD borsasının üretken yatırımlara kıyasla çok pahalı olmayabileceğini öne sürmektedir. Sparkline’dan Wu, maddi olmayan varlıkların muhasebeleştirilmesinin, algılanan çok değerlenmeyi yaklaşık yüzde 25-50 oranında azaltacağını iddia ediyor. “Piyasa hiçbir halde ucuz olmasa da firmalara maddi olmayan varlıkları için kredi verildiğinde, değerlemeler manşetlerin ima ettiğinden çok daha az köpüklü görünüyor.” diyor.

ÜRETİM ARTIŞINI HESAPLAMA

Ayrıca, en değerlisi, maddi olmayan varlıkların hesaba katılmaması, ABD’nin üretim artışının muhtemelen olduğundan düşük iddia edildiği manasına geliyor. WIPO, “ölçülemeyen maddi olmayan varlıkların” geçen yıl ABD’de cari olarak yaklaşık 2,7 milyar dolar meblağında olduğunu ve GSYH’ye dahil edilmesi halinde 2010 ile 2024 yılları ortasında Amerika’nın ortalama işgücü verimliliği büyüme oranına yüzde 0,2 puandan fazla katkıda bulunacağını hesaplamaktadır.

Ancak maddi olmayan yatırımların kapitalist üretimdeki birikim biçimini değiştireceği (Haskell ve Westlake), borsadaki çok değerlenmeyi azaltacağı (Parikh) ve üretkenliği artıracağı (WIPO) sonucu bana epey abartılı geliyor.

Kilit nokta, maddi olmayan varlıklara yapılan yatırımın daha fazla kar sağlamak için maddi varlıklara yatırım yapılmasını gerektirmesidir. Ed Conway’in son kitabı Material World’de tabir ettiği üzere: “Bize her ne kadar giderek daha fazla kıymetin maddi olmayan öğelerde – uygulamalar, ağlar ve çevrimiçi hizmetler- yattığı, giderek kaydileştirilen bir dünyada yaşadığımız söylense de fizikî dünya öbür her şeyin temelini oluşturmaya devam ediyor…

Sosyal ağlardan perakendeye ve finansal hizmetlere kadar çabucak hemen her şey büsbütün onu kolaylaştıran fizikî altyapıya ve ona güç veren güce dayanıyor. Beton, bakır ve fiber optikler olmasaydı ne bilgi merkezleri, ne elektrik, ne de internet olurdu. Twitter ya da Instagram apansız ortadan kalksa dünyanın sonu gelmezdi; lakin apansız çelik ya da doğal gazımız tükenirse bu çok farklı bir kıssa olurdu.”

İNSAN EMEĞİNİN METALAŞTIRDIĞI ‘ŞEYLER’

Dünya iktisadının büyük kısmı hala milyarlarca insanın emeğiyle metalaştırılabilen “şeylerin” üretimi üzerine şurası.

Conway devam ediyor: “Burası epeyce beğenilen bir yer, bir fikirler dünyası. Uhrevi dünyada hizmet, idare ve yönetim satıyoruz; uygulamalar ve web siteleri inşa ediyoruz; bir sütundan başkasına para aktarıyoruz; çoğunlukla niyet ve tavsiye, saç kısmı ve yemek teslimatı ticareti yapıyoruz. Gezegenin öbür ucunda dağlar yıkılıyorsa, burada, uhrevi dünyada bunun pek bir kıymeti yok üzere görünüyor.”
Conway, 2019 yılında dünyanın, insanlığın başlangıcından 1950’ye kadar çıkardığımız her şeyin toplamından daha fazla malzemeyi yeryüzünden çıkardığına, kazdığına ve patlattığına dikkat çekiyor. “Bunu bir an için düşünün. Tek bir yılda, madenciliğin birinci günlerinden sanayi ihtilaline, dünya savaşlarına kadar insanoğlunun tarihinin büyük çoğunluğunda çıkardığından daha fazla kaynak çıkardık.” ABD ve İngiltere üzere endüstrileşme sonrası ülkelerde materyal tüketimi mutlaka düşerken, dünyanın öbür tarafında, Amerikalıların ve İngilizlerin mallarının birçoklarını ithal ettikleri ülkelerde tüketim baş döndürücü bir süratle artıyor.

ÜRETKEN OLMAYAN DEĞERLER

Dahası, maddi olmayan varlıkların kıymetinin büyük bir kısmı hiç de üretken değildir. Markalaşma ve pazarlama, yeni bir kıymet yaratmaktan fazla, kârları küçükten büyüğe kaydırmanın bir aracıdır. Hasebiyle, maddi olmayan yatırımların maddi yatırımların yerini alacağı, maliyetleri düşüreceği ve kâr marjlarını yükselterek borsa bedellerini haklı çıkaracağı ve verimlilik artışını artıracağı tezi kanıtlanmamıştır.

Gerçekten de şayet maddi olmayan yatırımların büyük ekonomilerde maddi yatırımların önüne geçtiği doğruysa, bilgiler bunun sermaye birikiminin ve karlılığın tabiatını değiştirmediğini göstermektedir. Büyük ekonomilerdeki kâr oranı 1990’ların sonlarına kıyasla genel olarak daha düşüktür. Maddi olmayan yatırımlar, sermayenin mega şirketlere gerçek ağırlaşmasını ve merkezileşmesini artırmış olabilir, fakat kârlılık, yatırım ve verimlilik artışındaki genel düşüş devam etmiştir.