Türkiye için tuzak mı zafer mi… Kafkasya kalbine ABD üssü

Geçen hafta, Azerbaycan ve Ermenistan başkanları, Washington’da Trump’ın konut sahipliğinde bir ortaya geldi ve barış konusunda bir çerçeve mutabakat imzaladılar. Bu mutabakatın en çarpıcı kısmı ise, hiç elbet, Kafkasya’da en kilit pozisyonda bulunan, Ermenistan’ın Zengezur Koridoru’nun ABD’nin işletmesine verilerek, “Trump Koridoru” ismini alacak olması. Böylece, Kafkasya’nın en kilit noktasına ABD’nin çöktüğü, cümle aleme duyurulmuş oluyor.

KORİDOR DEĞERİ

Söz konusu koridor, bir taraftan ana Azerbaycan topraklarıyla, Azerbaycan’ın Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ortasında yer alıyor. Hasebiyle, koridor, hem Azerbaycan’ın iki toprağı ortasına, hem de Türkiye’yle ana Azerbaycan ortasına sed üzere girmiş durumda. Öte yandansa, Ermenistan’ın İran’la yegane kontağı, bu koridor üzerinden sağlanıyor. Koridor, İran’ın da Kafkasya’yla temasını sağlarken, Rusya’yla da Ermenistan ortasında irtibata imkan veriyor.

TARİHSEL HUDUTLAR

Bilenler bilir, Güney Kafkasya’nın (Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ın) bugünkü hali, bir ölçüde Çarlık Rusyası’nın, bir ölçüdeyse, Sovyet lideri Stalin’in yürüttüğü toplum mühendisliğinin bir eseri. 1800’lerin başlarında Güney Kafkasya’yı ele geçiren Ruslar, Doğu Anadolu’yu işgal ettikleri 1828-29 Osmanlı Rus Savaşı sırasında, Doğu Anadolu’dan öemli ölçüde Ermeni nüfus getirerek, bugünkü Ermenistan topraklarında Ermeni nüfusunu çoğunluk haline getirdi. Ayrıyeten, 1800’lere kadar Kafkasya’da var olan Alban Kilisesi de kapatılarak, Ermeni Gregoryen Kilisesi’ne bağlandı. Böylece, Güney Kafkasya halklarından Albanlar’ın Ermeniler ortasında asimile olması kolaylaştı. Azeri Türkleri’nin kıymetli bir kısmıysa, bölgeden göçe zorlandı. Çarlık idaresi, Azeri Türkleri’nin de Sünni olanlarının büyük kısmını göçe zorladı. Böylece, Kafkasya’daki Müslümanları da, Sünni ve Şii olarak bölüp yönetme imkanına kavuştu. Burada ne “bu bölgenin asıl yerlisi falanca halktır” diye bir savda bulunuyorum, ne de, “herkes tarihî sınırlara” dönsün diyorum. Ancak, Güney Kafkasya’da bugünkü etnik haritanın bu halde ortaya çıktığını, hatırlamak gerekiyor.

Derken, 1. Dünya Savaşı’nda Rusya’da evvel 1917 Şubt İhtilali, sonra da, birebir yıl, Ekim İhtilali oldu. Rusya’nın ihtilallerle çalkalandığı bu periyotta, Güney Kafkasya’da Gürcüler, Ermeniler ve Azeriler, “Transkafkasya Federasyonu” isimli bir devlet kurdu. Lakin bu federasyon, özelikle Azerilerle Ermeniler ortasındaki çatışmalar nedeniyle, 1918’de dağıldı ve ortaya, bağımsız Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan devletleri çıktı. O devirde Bakü, Taşnak Partisi’ne mensup Ermeniler’in, Menşevik Ruslar’ın ve İngilizler’in işgalindeydi. Osmanlı kuvvetleriyse, Kars ve Ardahan’I 40 yıllık Rus işgalinden kurtarmıştı. Gence’de bulunan Azerbaycan Hükümeti’nin davetiyle Osmanlı kuvvetleri, ileri harekata geçip Bakü’ye girdi (Kars’ın kurtuluşunu anlatan “Hoş Gelişler Ola” türküsünün şimdilerde pek okunmayan ikinci kıtasında “cephede mitralyöz, ayna üzere parlıyor/Azeri Türkleri bayrak açmış bekliyor” dizeleri, işte bu devri anlatır). Osmanlı’nın petrolün o zamanki başkentlerinden Bakü’ye ilerlemesi, savaştaki müttefiki Almanlar’I da kaygıya düşürmüş ve Almanlar, bunu önlemek için her yola başvurmuştu. Bu ortada, Kafkasya’da Gürcüler ve kısmen Ermeniler, Alman himayesine girmişti (Şevket Süreyya Aydemir’in “Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa” kitabının ikinci cildinde, Almanlar’ın Ermenistan’a el altından yaptığı yardım, hatta, onlara bir askeri uçak verişleri hakkında bilgi vardır).

ZAFER SARHOŞLUĞU

Bizimkiler, birkaç yüz yıl boyunca savaşlarda geriledikten ve Ruslar karşısında bozgun üstüne bozguna uğradıktan sonra artık Kafkasya’da ilerlemenin sarhoşluğu içindedir. Hele Bakü’ye girince, Cengiz Han periyoduna dönüldüğü, büyük Türk-Turan imparatorluğu kurulduğu hissine kapılırlar. Ne var ki, Bakü’deki Türk subayları, zafer sarhoşluğu içindeyken, İngilizler, Bakü’nün alınışından yalnızca drt gün sonra, Suriye’de Osmanlı sınırlarını fayda ve bir ayda bütün Suriye ve Lübnan, İngiliz ve Fransızlar’ın eline geçer. Bulgaristan’ın savaştan çekilmesi ve Almanya’yla kara ilişkisinin kesilmesi de, Osmanlı’yı teslime zorlar. Cengiz Han periyoduna dönme hayalleri kuran Azerbaycan’daki Türk subayları, Mondros Mütarekesi kararları mucibince bu toprakların İngiliz ve Ermeniler’e devredileceğini öğrenince, dumura uğrar İlhan Selçuk’un (Yüzbaşı Selahattin’in Romanı’nın birinci cildiyle, Şevket Süreyya Aydemir’in Suyu Arayan Adam kitapları, bu şoku hoş anlatır).

Gürcüler’le Ermeniler’in, Avrupa ülkelerinde diasporaları vardır ve bunlar, savaşın nasıl Almanya ve müttefiklerinin aleyhine döndüğü hakkında soydaşlarını bilgilendirir. Böylece Gürcü ve Ermeni hükümetlerinin Almanya’nın yerine İngilizler’e yanaşıvermesi, sıkıntı olmaz. Bu türlü bir diasporaya sahip olmayan Azeri Türkleri’yse, Osmanlı himayesinin bitmesi ve Bakü’nün İngilizlerce işgali karşısında şaşkına döner. İzleyen yıllarsa, Türkiye Türkleri’yle Azerbaycan Türkleri ortasında önceliklerin tamamıyla farklılaşmasına neden olur. Azerbaycan Hükümeti için o esnada temel öncelik, ister çarlık yanlısı olsun, isterse komünist olsun, Ruslar’a ve alışılmış, Taşnak Ermenileri’ne karşı koyabilmektir ve bunlara karşı İngiliz himayesine girmekten çekinmez. Mustafa Kemal Paşa liderliğindeki Ankara Hükümeti’nin ve ona bağlı olan Kazım Karabekir’in öncelikleriyse, büsbütün farklıdır. Ankara Hükümeti, Anadolu’yu işgal eden İngiliz, Fransız ve Yunanlar’a karşı, Sovyet Rusya’nın dayanağını alır. Böylece, Türkiye ile Azerbaycan ortasında o periyotta, bugünlerde pek hatırlanmak istenmeyen bir kopuş yaşanır. İngiltere, bu yıllarda, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti ortasına, Menevik Gürcistan, Taşnak Ermenistanı ve Müsavat Parti liderliğindeki Azerbaycan Hükümeti’nden oluşan bir Kafkas Seddi kurar. Lakin, İngilizler’in bu seddi uzun ömürlü olmayacak ve Sovyet orduları buraları ele geçirerek, Türkiye’yle hudut komşusu olacaktır.

Sovyet yönetimindeki Kafkasya’da 1920’lerin başında, günümüze kadar gelecek olan sonlar çizilir. Bunu da, o devirde Milliyetler Komiseri (bakanı) olan Stalin yapar. Türkiye’nin ve Nahçıcan’ın ana Azerbaycan’la ortasına Zengezur bölgesi konurken, Zengezur’dan Ermenistan’ın öteki bölgelerine gitmek isteyenler de, o periyotta Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bağlı olan Nahçıvan’dan geçmek zorunda kalacaktır. Karabağ da, özerk bir bölge olarak Azerbaycan’a bırakılır. Böylece, Moskova olmadan hareket etmenin çok güç olduğu bir yapı kurulur.

Ne var ki, bu yapı, bilhassa Ukrayna Savaşı’yla birlikte çökmeye başladı. Rusya’nın kısa müddetli bir operasyon beklentisiyle Ukrayna’ya girmesine karşılık bu savaşın Rusya için bir bataklığa dönüşmesi, Rusya’nın öbür bölgelerde de güç kaybetmesine neden oldu. Gerçekten, geçen yılın sonunda Suriye’de Rusya’nın desteklediği Baas iktidarının çökmesi, bunun bir göstergesiydi. Ukrayna Savaşı, Kafkasya’da da istikrarları bozdu. Hatırlayacağımız üzere, 2020’de Azerbaycan, Rusya’yla yakınlaşarak, Ermenistan’ın gerisinden Rus dayanağının çekilmesini sağlamış ve Karabağ’ın büyük kısmını Ermeni işgalinden kurtarmıştı. Ne var ki, Azeri kuvvetlerinin Şuşa’yı alıp Dağlık Karabağ’ın idare merkezi Hankendi’ne çok yaklaştığı sırada Ruslar, “duru orada” demiş ve böylece ortaya, Karabağ’ın bir kısmının Azeri, bir kısmınınsa Ermeni idaresinde olduğu, Rusya’nın hakemliğinde bir sistem çıkmıştı.

İşte, 2022’de patlayan Rusya – Ukrayna Savaşı’nı fırsat bilen Azerbaycan, 2023 sonunda Karabağ’ın tamamını geri alınca, Rusya’nın kurduğu bu sistem, çöküverdi. Bu zaferin akabinde Azerbaycan’a Rusya karşısında özgüven gelirken, Ermenistan idaresi de, “Rusya bizi korumadı” diyerek Rusya’dan uzaklaştı. Yani, düşman taraflardan biri, kazandığı zafer sayeninde, başkasıysa, uğradığı bozgun nedeniyle Rusya’dan uzaklaşıyordu. Lakin doğal, bu süreç, bu kadar kendi başına ilerlemiyordu: ABD ve AB’den yetkililer, hem Ermenistan’I, hem de Azerbaycan’I markaja almıştı. Sonunda, Batı’nın yönettiği biçimde bir barış süreci gerçekleşmeye başladı.

BATI NEDEN DESTEKLİYOR

Bunun, birkaç nedeni var: Birincisi, Rusya’yı güneyden, İran’ı ise kuzeyden kuşatmış olacaklar. İkincisi, Azerbaycan’ın güç kaynakları, Rus gazından vazgeçmekte olan Batı için, büyük ehemmiyet taşıyor. Üçüncü ve en az bunun kadar nemli bir konu ise, Kafkasya demek, Orta Asya’ya giden bir koridor demek. Doalyısıyla hem ABD, hem de AB, Kafkasya’da hâkim olarak Orta Asya’ya Rusya’yı by pass ederek ulaşmak ve Orta Asya’nın kaynaklarına konabilmeyi istiyor. Nahçıvan ile ana Azerbaycan ortasındaki ufacıcık Zengezur (Trump) Koridoru’nun değeri, böylelikle daha net ortaya çıkıyor.

Azerbaycan ve Ermeni önderleri ortasındaki birinci direkt görüşme, Birleşik Arap Emirlikleri’nde, rastgele bir arabulucu olmadan gerçekleşti. ABD idaresi, son ana kadar, bu süreçte kendisinin varlığını fazla göstermek istemedi. Ermenistan idaresi de, son ana kadar, Zengezur Koridoru’nu ABD’nin idaresine devredeceğine ait haberleri yalanlamıştı. E, kolay değil, doğal. Çünkü, daha bu yılın başlarına kadar Rus askerlerinin nöbet tuttuğu bu koridordan, Rus askerleri, Ermeni idaresinin isteği üzerine çekilmişti. Artık, Ruslar’I kovduğu bu yeri Amerikalılar’a devredeceğini anlatması, Geçen haftaki görüşme ise, her şeyi netleştirdi. Şimdi kesin mutabakat olmasa da, süreç, oraya yanlışsız ilerliyor.

İlginçtir, bu mutabakata Rusya nisbeten sessiz kalırken, İran, kıyametleri kopardı. Rusya’nın şu anda sessiz kalmasını iki nedenle açıklayabiliriz: Birincisi Rusya idaresi, sürece bir noktada müdahale edip önleyebileceğini düşünüyor ve şu etapta direkt karşı çıkarak “barışı istemeyen ülke” imajını çizmek istemiyor. İkincisiyse, Rusya’da gözler şu anda, 15 Ağustos’ta Alaska’da yapılacak Trump-Putin Zirvesi’ne çevrilmiş durumda ve şu anda diğer bir şey görecek durumda değiller. Öte yandan İran basını ve İranlı yetkililer, bu koridorun ABD’ye devredilecek olmasının İran’ın kuzeyden kuşatılması demek olacağını söylüyor. İran basını, son vakitlerde İsrail ile Azerbaycan ortasında savunma alanı da dahil olmak üzere pek çok alanda bağlantıların ağırlaştığını söyleyerek, bu projenin İsrail’in işine yarayacağını, hatta, ilerki bir gelecekte İsrail’in İran’a kuzeyden saldırabilmesinin önünü açacağını tabir ediyor.

Bizdeyse, Trump Koridoru’nun açılacak olmasını sevinçle karşılayanlar var: Böylece Türkiye’den Bakü’ye giden yolun açılacağı söyleniyor. Sormak lazım: Rus askerlerinin yerini ABD’li güvenlik güçleri alınca, boru çizgilerinin vanaları ABD’lilerin eline geçince, biz mi büyük güce dönüşmüş olacağız?

Ayrıca, son İran-İsrail Savaşı sırasında Türkiye’de çeşitli siyasi bölümlerde estirilen İran düşmanlığını hatırda tutmak lazım. Bazıları, İran Azerbaycanı’nın merkezi Tebrizden bahsederek “Halep’ten Tebriz’e” sloganları atıyordu (ABD’yle İsrail de çok meraklı, oraları sana vermeye), laik geçinen bazıları, molla rejimine düşmanlıkla yola çıkıyor ve “başlarına ne gelirse müstehak” diyerek İsrail’e dolaylı dayanak veriyordu. Yeni Osmanlıcı ve İslamcı cenahtan kimilerininse İran’ın Şiiliğinden dem vuruyor. İsrail’in Gazze’deki soykırımına haklı olarak reaksiyon gösteren, ancak buradan hareketle İsrail düşmanlığını lisanından düşürmeyen bu kısımlara soralım: İsrail Gazze’de olunca berbat de, doğuda, çabucak burnumuzun tabanında olunca güzel mi? Geöen yıl Suriye’yi –iyi yahut kötü* bir ortada tutan Beşar Esad idaresi çökerken, bunun İsrail’in işine yarayacağı aşikarken, Halep Kalesi’ne Türk bayrağı çekildi diye bunu Türkiye’nin Suriye’ye yine hükümran olması üzere görmek ve sonra da İsrail, Dürziler’den Kürt bölgesine bir Davud Koridoru oluşturunca şaşırmak, na kadar mantıklıdır? Dış siyasete biraz bütünlüklü yaklaşmak gerekmez mi?

Deniz Berktay

Odatv.com