Özkök, ‘Erkek egemen dönemin fosilleri’ diyerek kızdı: Demek ki ben halktan kopuk biriyim

Geçen cuma akşamı Almanya’nın Bayreuth kentinde hayatımın en harikulâde Wagner operasını izledim.
Bayreuth, Richard Wagner’in meskeninin ve mezarının bulunduğu kent.
Oradaki opera binasını da kendisi tasarladı ve inşa ettirdi.
Bayreuth Şenliği, dünyada en güç bilet bulunan klasik müzik şenliği.
Almanya’nın en büyük gazetesi Bild’in 16 yıl genel yayın direktörlüğünü yapan dostum Kai Diekmann sayesinde 8 yıldır bu şenliği izleme imkânı buluyorum.

AHMET GÜNEŞTEKİN’LE BİRLİKTE İZLEYİNCE FARKLI OLUYOR

Bu yıl milletlerarası sanatkarımız Ahmet Güneştekin de bizimle birlikteydi.
Belki çok az insan bilir lakin Güneştekin bir opera tutkunudur ve inanılmaz detay gözlemcisidir.
Onunla birlikte opera izlemenin bu türlü de bir faydası vardı.
Bu yılki Bayreuth yazılarımda onun müşahedelerinde yararlandım.

OPERA “ŞİŞMAN KADINLARIN” DİNLENEMEZ MÜZİKLERİ MIDIR

Bazı beşerler operayı “Şişman bayanla, şişman erkeğin saatlerce söylediği dinlenilemez şarkılar” diye dalga geçtiği bir sanattır.
Oysa kökeni tam manasıyla tanınan bir kültüre dayanır.
İtalya’da “Bel canto” yani hoş müzik olarak bilinir.
Çoğu da romantik tanınan hususları işler.

İKİNCİ SAHNENİN BAŞINDAKİ DÜĞÜN MÜZİĞİNİ HEPİMİZ BİLİRİZ

Opera aryaları dünyanın en tanınan müzikleri ortasında yer alır.
Mesela, Cuma akşamı seyrettiğim “Lohengrin’un ikinci sahnesinin giriş müziği bütün dünyada düğünlerde en çok çalınan müziklerden biridir.
Bu 8 yıl boyunca Wagner’in en ünlü operalarını izledim.
İki kere Tannhauser ve birer sefer Meistersinger, Tristan und Isolde, Parsifal, Uçan Hollandalı ve Ring döngüsünden Siegfriend ve Die Walküre…
Geçen Cuma birinci kez Lohengrin’i izledim.

SON 8 YILDA İZLEDİĞİM EN HARİKULÂDE WAGNER OPERASI

Şöyle diyelim.
Bu sekiz yılda seyrettiğim en uygun hatta harika Wagner operasıydı.
Bir adım daha ileri gideyim.
Bütün hayatım boyunca seyrettiğim en güzel opera yorumuydu.
Ben aslında “Bel Canto’cuyum…”
Daha tanınan operaları severdim.
Nedense Wagner bana daima güç bir müzik üzere görünürdü.
Son 8 yılda görüşüm büsbütün değişti.

PERDE KAPANIRKEN BİRİNCİ KERE AKLIMA GELEN SORU

İşte bu operanın sonunda sanatkarlar seyirciyi selamlamaya gelirken şu soru birinci sefer aklıma geldi.
Operalarda niçin tenorlar, yani erkek müzikçiler, sopranolardan yani bayan sanatkarlardan daha çok alkışlanır.
Çünkü ben opera ve arya hayranıyım.
Bundan 15 yıl evvel yaptığım “Arta Kalan Zamanda” isimli iki farklı arya albümü Türkiye’de best seller oldu, en çok satan yabancı müzik listelerinde 8 hafta 1 numarada kaldı.
O CD’leri alan insanların büyük kısmı hayatlarında birinci sefer arya plağı alıyordu.
Orada seçtiğim sanatkarların yüzde 80’inden fazlası sopranoydu.
O nedenle perde kapanırken bu soru aklıma geldi.
Bu hususa döneceğim lakin evvel seyrettiğim bu harikulâde opera hakkında size biraz bilgi vereyim.

LOHENGRİN WAGNER’İN EN ROMANTİK OPERASI

Lohengrin, Richard Wagner’in en romantik operası.
1850 yılında birinci kere Weimar’da sahnelendi.
Prömiyerinde orkestrayı yöneten şef, Wagner’in karısı Cosima Wagner’in babası ünlü bestekar Franz Liszt’ti.

ORKESTRANIN BAŞINDA YAŞAYAN EN BÜYÜK WAGNER YORUMCUSU VARDI

Geçen Cuma Bayreuth’daki şovda orkestranın şefi ise Christian Thielemann’dı.
Bugün yaşayan en düzgün Wagner yorumcusu olarak biliniyor.

OYUNDA ASIL HAYRAN OLDUĞUM İNSAN KİMDİ

Ama bu oyunda beni hayran bırakın 1 numaralı şahsiyet, ünlü sanatçı Neo Rauch’du.
Rauchgünümüzün en değerli figüratif ressamlarından biri.
Sosyalist gerçekçilikle sürrealizmi birleştiren bir sanat anlayışı var.
Sahne düzenlemesini ve erkek kostümlerini o yapmıştı.
Kadın kostümlerini ise eşi Rosa Loy hazırlamıştı.

İKİ SAHNE ORTASINDA NEO RAUCH’LA YAPTIĞIMIZ SOHBET

Bugüne kadar bir opera sahnesinde gördüğüm en inanılmaz düzenlemeydi.
İki sahne ortasında onunla ve eşiyle bir mühlet sohbet ettik.
Opera için çalışmanın zorluklarını anlattı.
“Çünkü Bayreuth’un geleneğinde bir çok sınırlayıcı öge var. Ayrıyeten sahnenin getirdiği sınırlamaları da buna ekleyerek çalışıyorsunuz” dedi.
Bütün sahnelerde beni kendimden geçiren bir dünya yaratmıştı.
Hayatım boyunca unutmayacağım.

ÇOK ALKIŞLANANLARDAN BİRİ KORO ŞEFİYDİ

Sahnede hayran olduğum bir öteki küme da koroydu.
Opera sahnesinde çok koro izledim fakat bu türlü bir yorum birinci kez görüyorum.
Koro anlayışına büyük bir yenilik getirmişler.
Zaman vakit gözlerimi kapadığımda kendimi şahane bir Deutsche Grammophon plağı dinlermiş üzere hissettim.
Koro şefi Thomas Eitler de Lint oyun sonunda en çok alkışlanan insanlardan biriydi.

BU ÇAĞDA HALA NİÇİN ERKEK SANATKARLARI DAHA ÇOK ALKIŞLIYORUZ

Geliyorum bu 8 yıldır birinci kere aklıma gelen soruya.
Cuma akşamı perde kapandıktan sonra sanatkarlar sahneye geldiğinde en uzun ve en coşkulu formda alkışlanan sanatçı Lohengrin rolünü oynayan Tenor Piotr Beczala oldu.
Polonyalı “Lirico-Spinto” denilen bir tenor.
Şarkının lirik hoşluğunu korurken, yüksek volümle de söyleyebilen bir sanatçı.
La Scala, Metropolitan, Viyana Devlet Operası ve Bavyera Devlet Operası üzere dünyanın en itibarlı merkezlerinde sahneye çıkmış bir sanatçı.
Çok da yeterliydi lakin bugüne kadar dinlediğim en yeterli tenor da değildi.

BEN ELSA ROLÜNDEKİ SOPRANOYU ALKIŞLADIM

Oysa ben en az onun kadar Elsa rolünü oynayan Güney Afrika kökenli sanatçı Elza van den Heever’i de beğendim ve alkışladım.
Alkışlarken de aklıma işte o soru birinci sefer geldi.
Bu MeeToo çağında bile operada erken sanatkarlar neden bayan sanatkarlardan daha çok alkışlanıyor?

ÇÜNKÜ KAHRAMAN ROLLERİ ÇOĞUNLUKLA TENORA VERİLİR

ChatGBT’den aldığım karşılıklar şöyleydi:
(*) BİR; Kahraman Rolü Çoğunlukla Tenora Verilir
Opera geleneğinde aşk öykülerinin başkahramanı çoklukla tenor olur.
Seyirci, dramatik olarak en ağır hisleri (aşk, fedakârlık, kahramanlık) tenor karakterden alır.

EN ÜNLÜ ARYALAR TENORLARA AİT

(*) İKİ: En Ünlü Aryalar Tenorlara Ait
Operadaki “hit” modüllerin birden fazla tenor partileridir.
Örneğin:
Nessun dorma (Turandot, Puccini)
La donna è mobile (Rigoletto, Verdi)
Una furtiva lagrima (L’elisir d’amore, Donizetti)
Bu aryalar kolay hatırlanır, melodik olarak parlaktır ve seyirciye direkt tesir eder.

YÜKSEK DO ÜZERE NOTALAR DAHA HEYECAN YARATIR

(*)ÜÇ; “Yüksek Do etkisi”
Tenor sesi, yüksek perdede güçlü, parlak ve dramatik bir tesir yaratır.
İnsan sesi içinde bu kadar yüksek ve güçlü tınılı söylemek teknik olarak zordur.
Özellikle “yüksek do” (do di petto) üzere notalar büyük bir heyecan yaratır ve alkış sebebi olur.

İNSAN KULAĞI YÜKSEK VE PARLAK SESLERE DUYARLIDIR

(*) DÖRT: Duygusal Reaksiyon ve Psikoloji
İnsan kulağı doğal olarak parlak ve yüksek seslere daha fazla reaksiyon verir.
Tenorların söylediği kısımlar genelde aşkın tepe anlarında gelir; seyircide his yoğunluğu yaratır, alkış refleksi artar. 5. Operanın (*)

CARUSA, PAVAROTTİ DOMİNGO ETKİSİ

(*) BEŞ: Kültürel pazarlama etkisi
Tenorlar (Caruso, Pavarotti, Domingo) 20. yüzyılda star sistemiyle popülerleşti.
Kısaca halkın operada “beklediği” büyük anlar ekseriyetle tenor aryalarıdır.

DEMEK Kİ BEN HALKTAN KOPUK BİRİYMİŞİM

Bu karşılıkları okurken kendi kendime “Hayret, demek ki ben halktan kopuk biriyim” diye düşündüm.
Muhtemelen de doğrudur.
Çünkü ben operalarda her vakit sopranoları daha büyük hasretler beklerim.
Soprano aryaları, benim konserlerde kendimle en çok baş başa kaldığım anlardır. Dünyanın bütün nahoşlukları, kabalıkları, vicdansızlıkları silinir o anlarda başımdan.
Çok düzgün bir resetleyicidir soprano aryaları.

BU ALKIŞ ERKEK HÂKİM PERİYODUN GENETİK FOSİLLERİ

Yine o soruya döneyim.
Bana nazaran bütün bunlar bugünün “Zeitgeist’ında” mazerete dönüşmüş münasebetler.
Eski bir “Erkek egemen” periyodun bizlerde kalmış genetik fosilleri diye görüyorum bunları.
Ama unutmamak gerekir ki, Fehmi Koru’nun deyişi ile ben bir “Pop sosyologum”, yani tanınan kültür sosyoloğuyum.
Nereye gitsem, oranın tanınan detayları benim gözüme takılır ve kesinlikle anlatma gereği hissederim.

WAGNER BİR ALMAN BİRACISI OLABİLİR Mİ

Mesela bu yıl sahne ortalarında opera binasının bahçesinde dolaşırken bir şeyi fark ettim.
Her yerde Wagner’i, elinde bira bardağı ile gösteren çizimleri vardı.
Yani Wagner’in kendi yarattığı operanın bahçesindeki imajı yeterli bir Alman biracısıydı.
Acaba Wagner hakikaten “Biracı mıydı?”

HAYIR WAGNER BİRACI DEĞİL ŞARAPÇIYMIŞ

Bira tabi ki Bavyera’nın en tanınan içkisi.
Ama gözümdeki ve okuduğum Wagner güya bildiğimiz bir biracı Alman olamazdı…
Haklıymışım.
Wagner bira severmiş lakin asıl tutkusu Fransız şarabı ve şampanyaymış.
Çok içmezmiş ancak sistemli içermiş.

TERCİHİ KIRMIZIDA BORDEAUX BEYAZDA COTE DU RHONE

Eşi Cosima Wagner’in bir mektubunda “Wagner bir kadeh şampanya istedi” üzere bir cümle var.
Merak ettim hangi şampanyayı içermiş diye…
Mesela Paris’te Tannhauser operasının sergilenmesinden sonra “Chandon, Fleur du Jardin” içmiş.
Fransız şarabını çok severmiş ancak spesifik olarak hangi şarabı tercih ettiği konusunda bir bilgi bulamadım.
Bordeaux’nun kırmızılarını, Rhone bölgesinin beyazlarını sevdiği yolunda birtakım genel bilgiler var.
Belki çoğunuz için gereksiz bilgiler fakat tekrar de vereyim dedim.

EVİNDEKİ KÜTÜPHANENİN ATATÜRK’ÜN OKUDUĞU KİTAPLARLA NE İLGİSİ VAR

Bu yılki Bayreuth şenlik ziyaretim tam manasıyla bir Wagner günleri haline geldi.
Size yarın dünya müzik tarihinin bu en ünlü insanlarından biri hakkında değişik bilgiler vereceğim.
Mesela kitaplığının, Atatürk’ün okuduğu kitaplarla ne ilgisi var?
En uygun dostu Nietzsche’nin niçin hiçbir kitabını göremedim.
Evinin üst katındaki mevt maskesi kime aitti.
Kral Ludwig’in fotoğrafı bana kimi hatırlattı.
Yaptırdığı konser salonun koltukları niçin bu kadar berbat ve rahatsız…
Mezarının yanındaki küçük mezar kime ait…
O konutta kalan ikinci çok ünlü bestekar kimdi.
Eşi Cosima Wagner nereye gömüldü?
Bunlar da yarına…

Ertuğrul Özkök