Türk kabilesi Dukhaları bilir misiniz: Keşfi yapan antropolog Odatv’ye konuştu

Orta Asya’nın ulaşılması sıkıntı tayga ormanlarında yaşayan Türk kabilesi Dukhaları ülkemize tanıtan kültürel antropolog Selcen Küçüküstel yeniden çok bilinmeyen bir toplumu inceledi.

Kültürel antropolog Küçüküstel, Güney Amerika kıtasındaki Kolombiya’nın en bakir yerlerinden olan Amazon ormanlarında ömrünü sürdüren bayanlarla görüştü. Küçüküstel, akademik çalışması için bayanların sahip olduğu klasik ekolojik bilgiyi ve bilginin bayanların toplumdaki pozisyonlarını nasıl etkilediğini inceliyor.

Sadece Amazon ırmağı üzerinden tekneyle yapılan sıra dışı seyahatle ulaşılan köylerde onlarca bayanla görüşen Küçüküstel, “Bugün birçok yerli topluluk klâsik bilgilerini ve çağdaş teknolojileri birlikte kullanarak hayatlarını sürdürüyor. Örneğin Amazonlarda daha 10 sene evvel bağlantıya geçilmiş halklardan bile kimilerinin şu an Starlink interneti ve Facebook hesapları var. Hasebiyle teknoloji kullanmak ile tabiatta yaşamak artık birbirine zıt şeyler değiller” diyerek bir ezberi de bozuyor.

Türk kamuoyu sizi Orta Asya’daki yakın akrabalarımızı vaktimize kazandırdığınız günlerden beri tanıyor. Kültürel antropolog olarak insanlık tarihi açısından üzerinize düşenin fazlasını yapıyorsunuz. Kimdir Selcen Küçüküstel?

Öğretmen bir anne babanın çocuğu olarak Yalova’da büyüdüm. Anne ve babanın, bilime ve öğrenmeye meraklı çocuğu olarak yetişmiş bir akademisyenim. Büyüyünce de o merakı kaybetmedim ve kültürel antropolog oldum. Zira bu meslek insanın durmadan merak etmesine müsaade veriyor. Doktora çalışmamı Moğolistan’ın kuzeyinde yaşayan Dukhalar hakkında yaptım. Akademik kimliğimin dışında, tıpkı vakitte belgesel ve fotoğraf ile uğraşıyorum. Kamera gerisinde olmayı seviyorum ve görsel anlatıların beşerlerle bağ kurmakta büyük bir gücü olduğuna inanıyorum. Türkiye’de Atlas dergisi ve Magma mecmuası üzere yayınlarda uzun yıllar çalıştım ve bir sürü değişik belgesel projesinde yer aldım. Akademik çalışmalarıma İspanyada devam ediyorum.

Birkaç yıl evvel Türk beşerinin o denli bir vakit tüneline soktunuz ki, Dukha Türkleriyle bizi tanıştırdınız. Orta Asya’nın bozkırlarında bizden birileri olduğunu hatırladık, bizden birilerinin hala teknolojiye yenilmediğini, en saf haliyle uzak coğrafyada yaşadığını gördük. Atlas Dergisi için yaptığınız keşif seyahati neden ve nasıl başladı?

Dukhalarla tanışmamda ferdî ilgilerim ve tesadüflerin tesirli olduğunu söyleyebilirim. 2010 yılında Atlas için hür fotoğrafçıydım ve Asya’da uzun bir bisiklet seyahatine çıkmıştım. Son durak Moğolistan’da, ülkenin kuzeyinde, rengeyikleriyle yaşayan göçer bir Türk halkı Dukhaları duydum. Ömür stilleri beni derinden etkilemişti ancak ulaşılması güç olması nedeniyle gidemedim. Antropoloji yüksek lisansı yaparken aldığım “Orta Asya ve Şamanizm” dersinden çok etkilendim ve şamanik inançları olan göçebe bir toplulukla çalışmak istedim. Bölgede çalışan akademisyenlerle bağlantıya geçtim. Epeyce sezgisel formda, fazla plan yapmadan, yola çıkıp onların yaşadığı bölgeye gerçek gittim. Daha sonra 2012’den 2016 yılına kadar toplamda on bir ay onlarla yaşadım, çadırlarına konuk oldum ve hayatlarına katıldım. Yüksek lisans sonrası doktora tezimi de Dukhaların hayvanlarla ve etrafla kurdukları alakalar üzerine yazdım.

Güney Amerika kıtasındaki Amazon ormanları da bilinmezlik içeriyor. Çağdaş insanın tüketim alışkanlıklarının tersine duru bir hayat süren toplumlarda neler yaşadınız? Amazon halklarını anlatır mısınız?

Yerli halkların “teknolojiden uzak” ya da “modern olmayan” hayatlar sürdüğü fikri epey aldatıcı. Bugün birçok yerli topluluk, hem klâsik bilgilerini hem de çağdaş teknolojileri birlikte kullanarak hayatlarını sürdürüyor. Örneğin Amazonlarda şimdi daha 10 sene evvel bağlantıya geçilmiş halklardan bile kimilerinin şuan starlink interneti ve facebook hesapları var. Hasebiyle teknoloji kullanmak ile tabiatta yaşamak artık birbirine zıt şeyler değiller. Amazonlar için de bu dediğim geçerli. Fakat telefon ve kısıtlı saatlerde elektrik olsa da yalnızca tekne ile ulaşılabilen bir köyde uzun aylar geçirdim Amazonda. Geçirdiğim vakit, insanın tabiatla kurduğu bağın farklı bir biçimini anlamamı sağladı. Bitkilerle ilgi. Dukhalar da iklimden ötürü genelde kar olduğu için bitkilerle olan alakalar hayvanlarla olduğu kadar merkezde değil. Amazon bunun tam aykırısı. Burada orman yalnızca bir “çevre” değil; bir akraba, bir öğretmen, hatta bir canlı varlık. Ağaçlarla konuşan, bitkilerle müziklerle irtibata geçen, onlarla hastalıkları uygunlaştıran, öteki dünyalara seyahat eden bir çok bireyle tanıştım. Münasebetiyle bir ekolojik antropolog olarak odağımı hayvanlardan bitkilere geçirmeme yardımcı oldu bu yeni çalışma.

Amazon bayanları içinde seni en çok etkileyen ne oldu?

Şuan çalıştığım Amazon ormanları bölgesiyle daha evvel çalıştığım Güney Sibirya birbirlerinden çok uzak noktalarda olsalar da iki bölge antropoloji literatüründe Şamanizm çalışmalarının en ağır olduğu coğrafyalar. Burada yaşayan insanların doğayı canlı bir varlık olarak görmeleri ve tabiat ruhlarıyla kurdukları bağlar biliniyor. Lakin çevresel hususlar tartışılırken bayanlar daha çok tabiat tahribatların mağdurları olarak betimlenirken, şamanlar ya da ruhlar aleminde seyahat yapıp tabiattaki öbür canlılarla irtibata geçenler daha çok erkeklermiş üzere yansıtılır. Bilhassa de Amazon ormanlarındaki çalışmalar daima erkekler üzerine odaklanarak, bayanların ayrıntılı ekolojik bilgilerini görmezden geliyor. Derine inildiğinde aslında bayanların hem şifacılık hem de tabiat ruhlarıyla irtibata geçme mevzularında önemli bir uzmanlığı olduğunu görüyoruz. Amazon ormanlarındaki konutunda kaldığım Angela’nın ormandaki bitkilerle ve ağaçlarla nasıl bağlantı kurduğuna onlarca kere şahit oldum. Tek başına ormana bitki toplamaya, balık tutmaya, küçük tarlasına giden Angela bir kezinde bana “bitkiler birer insan. Onların da anneleri, babaları var. Onlar da her şeyi hissediyor.” demişti. Vakit içinde Angela’nın ve öteki birçok bayanın köyün resmi şamanı olmasa da aslında birebir ritüelleri yaptıklarına ve birçok kişiyi iyileştirdiklerine şahit oldum.

Kıtalar, coğrafyalar ve ülkeler… İklimler, tarihler, etkenler… Tüm bunlar düşünüldüğünde yerküredeki insanoğlunun renk yelpazesi hakkında neler söylersiniz? Kimdir insanoğlu? Nedir insanlık?

İnsanlık dediğimiz şey, aslında birbirinden çok farklı renklerin, seslerin, inançların ortak bir taban bulabilmesi. Aslında nerede doğmuş, nasıl yaşıyor olursa olsun temel gereksinimlerimiz birebir; bağ kurmak, sevilmek, ilgi görmek, göstermek. Fiziki özellikleri, gücü ya da hatta zekasıyla bile hayatta kalabilecek bir tıp değil insan bence. Hayatta kalıp başarılı olabilmesinin, hatta işgalci tıp olabilmesinin en büyük özelliklerinden biri küçük kümeler içinde dayanışma ile yaşıyor olması. Toplumsal bir canlıyız, hepimizin birbirine muhtaçlığı var. O yüzden bence bunu hatırlamak hoş, küçük bir tanıdık küme içinde rekabet yerine dayanışma ve paylaşma ile lakin hayatta kalabiliriz. Yaşadığımız çağ, bilim insanları tarafından “Antroposen” yani “İnsan Çağı” olarak isimlendiriliyor. Bu devir, insan faaliyetlerinin yeryüzü üzerindeki tesirinin geri dönülmesi güç biçimlerde ekolojik yıkımlara yol açtığı bir vakit dilimi. Bu bağlamda, Dukhalar ya da Ticunalar üzere tabiatla ahenk içinde yaşamayı sürdüren topluluklarla çalışmanın ve onlardan öğrenmenin bize çok kıymetli örnekler sunduğuna yürekten inanıyorum. Onların hayvanlarla, ormanla ve toprakla kurdukları bağ, insanın tabiata hükmetmeden de var olabileceğini, başka canlılarla daha istikrarlı ve saygılı alakalar kurabileceğini hatırlatıyor.

DUKHALAR HAKKINDA

Ren geyiklerinin üzerinde seyahat, büsbütün tabiatın sunduğu katıksız yiyeceklerle beslenmek ve abartısız bir hayat anlayışıyla sizi karşılayan Dukha Türkleri ve manevi kardeşinizi bize anlatır mısınız?

Dukhalarla geçirdiğim mühlet, bu toplumun yalnızca “egzotik” bir imgeden ibaret olmadığını ve çok derin bir bilgi sistemine sahip olduklarını daha güzel anlamama yardımcı oldu. Tabiatla kurdukları incelikli münasebetlere, sembolik dünyalarına şahit oldum ve bu da akademik çalışmalarımın tarafını belirledi. Dukhalar, Moğolistan’ın kuzeyindeki tayga ormanlarında rengeyikleriyle birlikte göçebe bir hayat süren, Türk lisan ailesinden Tuvacanın bir kolunu konuşan bir halk. Yılda birkaç sefer göç ediyorlar; geçimlerini avcılıkla, rengeyiği sütüyle ve tabiattan topladıkları bitkilerle sağlıyorlar. Bugün tabi elbette birçoğu süratle köylere yerleşiyor ve dışarıdan öteki işlerle de uğraşıyor. Birebir vakitte yaz aylarında ekoturizm ismi altında ziyaretçiler de yanlarına geliyor.

Dukhalar animist inanca sahip, yani tabiattaki tüm canlıların ruhu olduğuna inanıyor ve tüm bunların içinde en çok cer iyesi, yani yer iyesi dedikleri ana ruhun beşerler, hayvanlar dahil tüm canlıları koruduğuna ve ortalarındaki adaleti sağladığına inanıyorlar. Hasebiyle insanı üstün gören tek bir yaratıcı inancı yok. Yaşadıkları coğrafyada ırmaklardan, dağlara ya da ağaçlara birçok coğrafik figürün ruhu var ve beşerler şayet buralara sunuşlarda bulunup, saygılı davranmazlarsa başlarına türlü felaketler gelebilir. Bu nedenle her vakit avlanırken saygılı olmaya, kutsal ırmaklardan ya da dağlardan geçerken oralara çay ya da yiyecek sunmak değerli. Benzeri halde hanenin sahibinin ateş olduğuna inanıldığı için rastgele birine ikram olarak yiyecek götürdüğünüzde evvel bir kısmı ortadaki ateşe armağan olarak atılır. Ayrıyeten şamanlık pratiğini sıkı bir formda sürdürüyorlar. Şaman üstte bahsettiğim tabiat ve cet ruhlarıyla bağlantıya geçen bir aracı olarak vakit zaman ritüeller yapıp, bireylerin meselelerine ruhlar dünyasında tahlil arıyor. Toplumsal yapı olarak da hayli eşitlikçi bir sistem var diyebilirim. Toplumda baskın bir otorite ya da önder figürü yok. Her aile kendi kararlarını kendi veriyor, kimse kimseye ne yapacağını söylemiyor. Bayanlar da erkekler kadar kelam sahibi. Yaşlılara büyük hürmet duyuluyor, lakin bu yaşa bağlı bir otoriteden çok, tecrübeye verilen bir kıymet. Ferdi özgürlük, çabucak her şeyin önünde geliyor.

Avrupa’nın pek çok ülkesinde kültürel antropoloji üretimi yapıyor, projelerle insanlık tarihine katkıda bulunuyorsunuz. Şimdiyle kadar neler yaptınız? Neler yapacaksınız?

Doktora çalışmamdan sonra birinci evvel İspanyada bir projede doktora sonrası araştırmacı olarak çalıştım. Nepal’deki yerli halkların ırmaklarla kurdukları bağlar ve ırmaklarına yapılan dev baraj projelerinden nasıl etkilendikleri ile ilgili. Lakin bu çalışma tam pandemi vaktine denk geldiği için yarıda bırakıp dönmek zorunda kaldım. Ondan sonra da 2022 yılında Barselona üniversitesindeki bir araştırma kümesinde Kolombiya Amazon bölgesinde çalışmaya başladım. Şuan Amazon bölgesinde yaşayan Ticuna halkında bayanların tabiat ile kurdukları bağlantı üzerine çalışıyorum. Son üç yıldır toplamda yaklaşık altı ayı yanlarında geçirdim. Şu sıralar ile yerli halkların kurdukları üniversiteler ve tabiat merkezli eğitim sistemleri üzerine bir proje yazıyorum. Bakalım şayet olursa önümüzdeki yıllarda Kolombiya ve Bolivya’da bu mevzuyu çalışacağım.

Gökhan Karakaş