Tarih: 5 Eylül 1921… Meclisin ilk anketi

TBMM’nin açılışının 105. yıl dönümü ve 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı tüm Türkiye’de kutlanırken gazeteci Mustafa İlker Yücel, “23 Nisan’a buradan bakınız: Birinci Meclis’te yapılan o anket” başlıklı yazısında TBMM’nin birinci milletvekillerinin düşün dünyalarına ışık tuttu.

İstiklal Madalyası almaya hak kazanmış bir Kuvayımilliye savaşçısı olan Necmettin Sahir Sılan, Tasvir-i Efkar, Tanin, Vakit ve Tercüman’ı Hakikat gazetelerinde tiyatro hakkında yazılar kaleme alan, şiirler yazan meraklı bir entelektüel.

Tunceli ve Bingöl milletvekili olarak TBMM’deki çalışmalara katılan ve Evrak ve Tahrirat Müdürü olan Sılan, o periyot yaptığı bir anketle hâlâ hatırlanıyor.

. Tasvir-i Efkar, Tanin, Vakit ve Tercüman’ı Hakikat gazetelerinde tiyatro hakkında yazılar kaleme alan, şiirler yazan meraklı bir entelektüeldi.

Sılan’ı hazırladığı bir anket sebebiyle hatırlatmak istiyoruz. Aydınlık’ın dikkatli okurları anımsayacaktır. 2021 yılında, gazetemizin emektar yöneticilerinden Ercan Dolapçı imzasıyla manşetten duyurmuştuk: Birinci Meclis’ten günümüze mesajlar!

Mustafa İlker Yücel’in yazısı şöyle:

5 Eylül 1921 tarihinde başlayıp 8 Nisan 1923 yılında sonlandırılan ankete 437 milletvekilinin 315’i karşılık verir. 1921’de cevap verenlerin sayısı 47 iken, 1922 yılında 256 olur. 3 milletvekili ise 1923 yılında cevap verir.

Sılan, milletvekillerine şu soruyu yöneltir: “Kazanılacak olan ulusal istiklâl uğraşımızın feyizdar ve semeradar olması neye mütevakkıftır?” (Kazanılacak olan ulusal bağımsızlık savaşımızın bolluk geçirici ve verimli olması neye bağlıdır?)

Bakın birinci meclisimizin milletvekilleri nasıl cevaplar vermiş:

Abdullah Faik Efendi (Adana): Her türlü endüstrinin kendi elimizle üretim ve kullanılmasıyla halkın refah ve saadetinin teminine mütevakkıftır.

Damar Arıkoğlu (Adana): Yüksek tahsilden fazla iptidai maarifin köylerimize tamimi, ameli, nazari ziraat, hıfzıssıhha derslerine itina ve özellikle ziraate çok ehemmiyet vermek lazımdır.

Zekai Apaydın (Adana): Ulusal istiklal çabamızın bereketli ve verimli olması, emeğin çalışma sistemini hedefleyen, halkçılığımızın tatbikatta da başarılı olmasına bağlıdır, inancındayım.

Ali Topçu (Amasya): Memlekette hırsın ve ikiyüzlülüğün kalkmasına bağlıdır.

Ali İstek Özdarende (Amasya): Hükümet dâhili ve harici siyasetinde kendini aşikâr bir gayeye erişebilecek bir program kabul etmesiyle, ebediyen ona nazaran hareket etmesine bağlıdır.

Bekir Sami Kunduh (Amasya): Çağın anlayışıyla muvaffak surette düşünmeye başlamak, hülya peşinde değil, hakikat uğrunda çalışmayla ve memleketi nefsimiz için değil kendisi için sevmeyi öğrenmeye bağlıdır.

NAMUSKÂR YÖNETİM

Hamdi Apaydın (Amasya): İstiklal çabamızın feyizdar ve verimli olabilmesi benliğin bizliğe inkılap edebilmesine bağlıdır.

Ali Fuat Cebesoy (Ankara): Birkaç yenilgi bizi istiklal çabamızdan vazgeçiremez. Zira hakkımız hakikat ve açıktır. İstiklallerini kaybederken düşmanlarına arz-ı teslimiyet ederek onlardan imdat uman milletlerin akıbeti ne kadar feci ise mevcudiyet ve istiklallerini sonuna kadar müdafaa ve azmetmiş olan milletlerin nihayetten muvaffak olacakları tarihte emsaliyle sabittir. (Moskova. 20 Eylül 1921.)

Şemsettin Bayramoğlu (Ankara): Memlekette önemli, samimi, namuskâr bir yönetimin tesisine ve milletin hukuk ve izzet-i nefsine son derecede hürmet olunmasına bağlıdır.

Ali Vefa Seymanlı (Antalya): Memlekette kanunu ve adaleti hâkim kılmaya bağlıdır.

Hamdullah Suphi Tanrıöver (Antalya): Garp medeniyetinin beşeri bir medeniyet olduğunu idrak etmek İslâm milletlerini mumya üzere içinden ölmüş bir kalıp halinde tutan ve her şeye kapalı olan muhafazakârlığı terk etmeli.

Rasih Kaplan (Antalya): Hâkimiyet kayıtsız kuralsız milletin elinde kalmalıdır. Atik Kanun-u Temeli ahkâmı icabı Riyaset-i Hükümetin miras yoluyla intikali konusunun iptali temel fikir olmalıdır.

MİLLET HÜKÜMETİ OLDUK

Hilmi Bey (Ardahan): Azimkâr ve şuurlu bir yönetim tesis etmekle mümkündür.

Osman Server Atabekoğulları (Ardahan): Tam bir istiklal ile anavatanın kurtarılmasından sonra en ehemmiyet vereceğimiz konu, askeri kuvvetimizin yalnız vatan sonları ve memleketin tecavüzden korunmasını temin edecek bir miktar-ı asgariye tenzili lazımdır.

Mazhar Germen (Aydın): Milletin bu mefhumu idrak etmesine ve büsbütün benimsemesine bağlıdır.

Esat İleri (Aydın): Artık mazinin derinliklerine gömmeye mecbur olduğumuz eski yönetim sisteminin halkımıza hiçbir şey vermediğini ve tersine mütemadiyen halkı sefaletten sefalete, felaketten felakete düşürmüş bir mahiyette olduğunu biz, yeni inkılâbımızla anladık. Tarihimizin başlangıcından İzmir’in işgaline kadar hükümet milleti iken, düşmanlarımızın bizi büsbütün mahvetmesine, vatanımızı parçalamasına, tarihimizi gömmek istemesine karşı hükümetimizin itaat göstermesini kabul etmeyerek ulusal kıyamın başlamasıyla millet hükümeti olduk.

Dünyaya geldiği tarihten beri hayatsız, istiklalsiz yaşamamış, düşman esaretini kabul etmemiş olan asil ve aziz milletimiz kendi geleceğine hâkim olmak, düşmanlara karşı ayaklanarak hayat ve istiklâl Türk tarihinin besmele-i mevcudiyeti olduğunu dünyaya göstermiştir. Tarihi, ırki Türk diyarı olan ve bugün işgal altında bulunan memleketimizin kurtarılması konusunda kıyamımız, davamız hak, Allah’ın yardımıyla başarımız muhakkaktır.

Ahmet Fevzi Fazilet (Batum): Yirminci asrın kabul ettiği bir baş yani bir zihniyet kabul etmek. Yirminci asrı takip eden yirmi birinci asra ve bu kanıyı en seri bir suretle tatbik etmek suretiyle Ulusal istiklâl çabamız bereketli ve verimli olur kanaatindeyim.

Edip Dinç (Batum): İstiklal, azim ve sebatla kazanılır. Devamı, adaletin düzenlenmesine, muntazam bir tarz ile okulların birliğine, eğitimi yaymaya, himmetle iktisadiyatın fen dairesinde gelişmesini temine ve İslâm dünyasının selameti ve dayanışmasını siyasi prensipleri kabul etmeye bağlıdır. Fakat bu suretle istiklalimiz kalıcı ve verimli olur.

İŞÇİ VE İLİM MEKTEPLERİ

Refik Saydam (Bayazıt): Milletimizin kudsi birliği ile yarattığı büyüklüğün ve açtığı nurani yolun şuuru alanda ömür uzunluğu sürmesi; evvela ilme, fenne, ihtisasa yani bilmeye; saniyen bu türlü ilme, fenne, ihtisasa istinat eder inkişaf-ı iktisadiye yani dünya pazarında varlığını gösterecek bir üretim yapmaya bağlıdır. Bu iki temeli temin edersek varlığımızı ve vatanımızın istiklalini ebediyen gururla müdafaa ederiz. .

Hacı Mehmet Önay (Bayazıt): Emekçi ve ilim mekteplerinin açılmasına, muntazam bir yöntem ile idame edilmesine ve memleketimizde demir ve şose yollarının yapılmasına bağlıdır.

Hafız Hamdi Dumrul (Biga): İlim ve maarifin yaygınlaştırılmasıyla, sanayi ve iktisadiyatımızın inkişafına bağlıdır.

Arif Özdemir (Bitlis): Asrın kabul ettiği temel kurallara nazaran hâkimiyetin kayıtsız koşulsuz millette istikrarına bağlıdır. Saltanat ezici bir tahakkümdür. Gelişmeye ve ilerlemeye pürüzdür.

Nuri Aksu (Bolu): Harici siyaseti uygun yönetim ile dış zahmetlerden korunmuş, millete en azından yarım asır devam edecek dinlenme vakti temin etmelidir.

Mehmet Akif (Burdur): “Nasıl dört İngiliz dünyayı oynatmakta, hayrettir; Bunun elbette var bir sırrı? derler. İngiliz der ki:

“Sefil efradı şayed ırkımın cür’etli şeylerse, Necib evlâdı onlardan ceridir elli kat tahminen.”

KAPİTÜLASYONLAR KALDIRILMALI

Muhittin Baha Pars (Bursa): Çabanın öbür cephelerde devamı gereğini umumiyetle idrak etmeli, irfan ve iktisat ve bunları taçlandıracak olan ahlak uğraşında de bugünkü azmi, bugünkü imanı, bugünkü birliği göstermeliyiz.

Emin Gevelioğlu (Canik): Namuskâr insanların dahi namussuzlar kadar cüretkâr olmasına bağlıdır.

Neşet Akkor (Çankırı): Şahısların nüfuzunu ne formda olursa olsun ortadan kaldırmak ve yalnız milletin menfaatini düşünerek evvela iktisadi ve sırasıyla içtimai kaygılarımızla uğraşmak kabil olabilecektir. Hal-i harpte bulunmaklığımız bu türlü mesaimize hiçbir vakit mani değildir.

Haşim Apaydın (Çorum): Öncelikle yabancıların ayrıcalıklarını yani kapitülasyon denilen belanın devletçe ortadan kaldırılması ve yok edilmesini sağlamadıkça, ulusal bağımsızlığın tecelli ve inkişafı hülyasıyla fikir yürütmek duvara üst su akıtmak üzere abesle iştigalden ibaret kalmış olur.

Sıddık Mumcu (Çorum): Ahlâkımızda inkılap. Memleketin ilim ve irfanında gerçek bir inkılap. Mezhep ayrılığının asıllı surette halli.

Abdülhak Tevfik Gençtürk (Dersim): Maarifin halkın anlayacağı ve seve seve kabul edeceği bir usulde tamimi.

MEKTEPLER AÇILMALI YOLLAR YAPILMALI

Diyab Ağa (Dersim): Mekteplerin açılması yolların yapılması ile olur.

Mustafa Öztürk (Dersim): Memleketin her yerinde yol yapmaya ve nüfusu çoğaltmaya ve halkı okutmaya bağlıdır.

Hacı Şükrü Aydındağ (Diyarbakır): TBMM’nin inkılap unsurları pek derindir. Hayat-ı devleti yine tesise matuf olan Teşkilat-ı Esasiye prensipleri bugün millete mal olmuştur. (…) Anayurdumuzda tarihin birleştirdiği Türk ve Kürt’ün kader birliği problemini yeni yönetimimiz ehemmiyetle muvzubahis etmelidir. Kürt’ün vatana merbutiyeti yalnız din hissi ile değildir. Müşterek tarihin doğurduğu hissiyat ile iktisadiyatın dahi buna etkisi vardır. Kürt Türksüz yaşayamaz ve Türk’e Asya’da vaat edilmiş parlak istikbalden Kürt’e pek büyük bir gurur payı ve onur ayrılacaktır. Türk ve Kürt bundan sonra yeni yönetim altında eski tarihin daha muazzam, daha süper sahifelerini yazacaklardır.

PADİŞAH İSTİKLAL MAHKEMESİNE VERİLSİN

Hüseyin Gökçelik (Elazığ): Sevr Antlaşmasını imza etmekle iktisat-ı hayat ve namus-ı millimizi satan ve bunu kabul ve tasdik edenlerin başta padişah olmak üzere cümlesinin İstiklâl Mahkemesine verilmesi ve Teşkilat-ı Esasiye Kanununun daha fazla halka ve köylüye yanlışsız tadil ve tehirsiz tatbik edilmesine bağlı olduğu kanaatindeyim.

Sırrı Özata (Ergani): Madde-i Ulusal istiklal gayretimizin başlangıcından beri yasal ulusal hareketimizi taktiren siyasi takviye ve yardımını BMM Hükümetine uzatan Sovyet Rusyası Hükümeti ile ‘Bolşevizm usul-i yönetimine iltifat etmemek şartıyla’ önemli surette ittifakımızı desteklemeli ve devam ettirmeliyiz.

Hüseyin Avni Ulaş (Erzurum): Türk milleti ulusal istiklaline kavuşmak için mazisinden ibret alarak geleceğin yolunu tayin eylesin, yani düştüğü yerden halksın vesselam.

YENİ TÜRK MİLLETİ

Süleyman Necati (Erzurum): ‘Yeni bir Türk milleti’ beden bulmalıdır. Bu neticeyi temin edecek seciyeler, ögeler bu millette şimdi yaşamaktadır. Artık her fert, vatanın sahibi bulunduğunu hissetmelidir.

Hacı Veli Bayraktar (Eskişehir): Çiftçiliği ilerletmeye, Ziraat Bankalarının sermayelerini artırmaya, zirai mekteplerinin gerçek ıslahıyla memlekete yararlı hale dönüştürmeye, sanatkârlar yetiştirilmesine, ticaretimizin yabancılardan korunmasına, milletimizin iktisadiyatımıza hâkim olmasına, demir ve şose yollarının yapılmasına bağlıdır.

Hüsrev Sami Kızıldoğan (Eskişehir): Şimdiye kadar memlekette yapılan ihtilallerin vasfı müştereki vatanperverliktir. (…) Esas iki öge hali hazırdaki vatan hududu içinde yaşayacaktır: Türk ve Kürt! Devletin yeni yönetimi bu iki ögesi kardeşçe birleştirecek bir hali ihtiva etmelidir. Bu hal nedir, nasıl şeydir? Bunu lakin inkılâbın sonucu tayin edecektir.

Yasin Kutluğ (Gaziantep): Türkiye hükümetinin Anadolu’da istikrarı özellikle Kızılırmak civarında bir hükümet makamı (başkent) tesisi.

Celal Nuri İleri (Gelibolu): Hükümet Türk halkının hayati gereksinimlerine ve onun refah ve gelişmesine bakmalıdır.

20 YILDA 20 MİLYON TÜRK

Ahmet Ferit Tek (İstanbul): İstiklal ve istikbalimizi koruma için yirmi senede yirmi milyon çalışkan Türk bulmaya yahut yetiştirmeye muhtacız.

Ali İstek Bebe (İstanbul): Kapitülasyonları maddeten ve fiilen ortadan kaldıracak ve bin-netice halkın elde edeceği servet ve saadetine hizmet edecek bir ekonomik bağımsızlık ile mümkün olabileceği kanaatindeyim.

Enver Tekand (İzmir): Şarktan ve garptan gelen cereyanların vuruşma yeri olan vatanımızda bedenini ecnebi istilasından daha muzır gördüğüm cehalete, bu büyük tehlikeye karşı temelli bir gayret açılmazsa, bilinmeli ki bugün çabamız verimli olabilir mi?

Kâzım Özalp (Karesi): Daimi ve kuvvetli bir orduya bağlıdır.

Mehmet Vehbi Bolak (Karesi): İşi ehline, milletin hakkını kendine vermeye.

Ali İstek Ataman (Kars): Fakat ve lakin yirminci asrın gereğine uymakla, milliyete ve yegâne kurtuluş devası, rehberimiz olacak olan ilim irfana yanlışsız yürümeye bağlıdır.

İSTİKLAL FİKRİ DOĞDU

Fahrettin Erdoğan (Kars): Bütün millette istiklal fikri doğmuştur. Hiçbir vakit bu fikir ölmez ve ışıklı tarafı sönmez.

Suat Soyer (Kastamonu): Uğruna canımızı feda ettiğimiz namus ve haysiyet-i millet ebediyen koruma edilmelidir.

Sabit Gözügeçgel (Kayseri): İstanbul hükümetinin tarih-i teşekkülünden itibaren bigâne kaldığı siyasi ve iktisadi dış bağlantılara azami ehemmiyet vermekle istiklal uğraşımızın bereketli ve verimli olabilmesi fikri ve kanaatindeyim.

Kâzım Hüsnü Bey (Konya): Türkler bugün dini, içtimai ve siyasi bir inkılap geçirmektedir. İnkılap seyri tabisini takip ediyor. İnkılabın ne kadar devam edeceği bittabi malum değildir.

Besim Atalay (Kütahya): Karşılığım, büyük Türk hakanı Cengiz Han’ın oğullarına olan son öğüdüdür: “Her şeyde muvaffakiyet sonuna kadar sebattadır.”

Mehmet Akif (Burdur): “Nasıl dört İngiliz dünyayı oynatmakta, hayrettir; Bunun elbette var bir sırrı? derler. İngiliz der ki:

“Sefil efradı şayed ırkımın cür’etli şeylerse, Necib evlâdı onlardan ceridir elli kat tahminen.”

Cevdet İzrap Barlas (Kütahya): Felaketlerin en dayanılmazı, elemlerin en acısı bizi bu büyük yoldan geri çevirmemelidir. Kan, ateş ve vefat içinde sonuna kadar sebat ederek tarih önünde görevimizi yapacağız. Büyük yarının hoş şafağı bu karanlık geceyi aydınlatacaktır. Bu muhakkaktır.

Necati Memişoğlu (Lazistan): Ben istiklali yalnız siyasi manasıyla değil, maddi, manevi, siyasi, içtimai, şamil ve gerçek manasıyla telakki ediyorum.

KAPİTÜLASYONLAR KALDIRILMALI

Muhittin Baha Pars (Bursa): Gayretin öbür cephelerde devamı gereğini umumiyetle idrak etmeli, irfan ve iktisat ve bunları taçlandıracak olan ahlak gayretinde de bugünkü azmi, bugünkü imanı, bugünkü birliği göstermeliyiz.

Emin Gevelioğlu (Canik): Namuskâr insanların dahi namussuzlar kadar cüretkâr olmasına bağlıdır.

Neşet Akkor (Çankırı): Şahısların nüfuzunu ne biçimde olursa olsun ortadan kaldırmak ve yalnız milletin menfaatini düşünerek evvela iktisadi ve sırasıyla içtimai sıkıntılarımızla uğraşmak kabil olabilecektir. Hal-i harpte bulunmaklığımız bu türlü mesaimize hiçbir vakit mani değildir.

Haşim Apaydın (Çorum): Öncelikle yabancıların ayrıcalıklarını yani kapitülasyon denilen belanın devletçe ortadan kaldırılması ve yok edilmesini sağlamadıkça, ulusal bağımsızlığın tecelli ve inkişafı hülyasıyla fikir yürütmek duvara üst su akıtmak üzere abesle iştigalden ibaret kalmış olur.

Sıddık Mumcu (Çorum): Ahlâkımızda inkılap. Memleketin ilim ve irfanında gerçek bir inkılap. Mezhep ayrılığının asıllı surette halli.

Abdülhak Tevfik Gençtürk (Dersim): Maarifin halkın anlayacağı ve seve seve kabul edeceği bir biçimde tamimi.

İbrahim Süreyya Yiğit (Saruhan): Zafer muvaffakiyet herhalde bizimdir. Buna eriştikten sonra da aziz milletimizi yükseltecek ataklarla istiklal uğraşımızı verimli kılmak kesinlikle ve mukadderdir.

Mustafa Necati Bey (Saruhan): Gençliğin Mehmetçik kadar asalet-i ruh ve şahsiyet-i vicdana malikiyeti, onun kadar fedakârlıkla, azim ve sebat ve uğraşı ile kabildir. Ben, gençliğin imanlı hareketlerinden öteki hiçbir kuvvet tanımaz bir gencim.

MİLLİYETÇİLİK TEMEL DÜSTUR

Kara Vasıf Bey (Sivas): Bütün Türk vilayetlerinin lisan, edebiyat, tarih birliğini canlandırmalıdır.

Bekir Sıtkı Ocak (Siverek): Vatanımızın bütün kısımlarında ilmi, siyasi, iktisadi, bayındırlık muhtaçlıklarının hakkıyla temin ve vicdan hürriyetine hürmet edilmesi…

Hamdi Ülkümen (Trabzon): Milliyetçilik temel düsturumuz olmalı, milletin fikir ve yurdun refah düzeyini yükseltmek üzere garp medeniyetini –Türklüğümüze asla ziyan vermeyecek şekilde- benimsemeli ve halkımıza hazmettirmeliyiz.

Hasan Sıddık Haydari (Van): Memleketin her köşesinde sanat mekteplerinin açılmasına ve demiryollarının çoğaltılmasına bağlıdır. (İlk Meclis Birinci Devir TBMM Milletvekillerinin Gelecekten Bekledikleri Anketi, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 2004.)

İKTİSADEN YÜKSELMELİYİZ

Hacı Bedir Fırat (Malatya): Emekçi mekteplerinin açılmasına, çiftçiliğin korunmasına, yolların yapılmasına bağlıdır.

Necip İnanç (Mardin): Ulusal şirketler tesisi ve iktisaden memleketin yükselmesi sebeplerinin üretilmesine bağlıdır.

Abdülgani Ertan (Muş): Muazzez Türk milletinin ebediyen verimli bir istikbali olduğuna kesinlikle eminim.