Marx ve Engels’e adanan oyun Disco Elysium: Sebebi ne

Oyun dünyasında her geçen gün yeni bir gelişme yaşanırken, bianet.org’daki “Marx ve Engels’e adanan bir oyun: Disco Elysium” başlıklı yazısında Kavel Alpaslan, oyunu şöyle inceledi:

“MARX VE ENGELS’E ADIYORUZ”

“Aldığımız mükafatı, bu oyunu tasarlamamız için gerekli siyasi eğitimi veren Marx ve Engels’e adıyoruz”

Disco Elysium isimli oyunun müelliflerinden Estonyalı Helen Hindpere, ABD’de düzenlenen Game Awards 2019’un merasiminde bunları söyleyerek, geliştirdikleri oyunu bilimsel sosyalizmin iki büyük teorisyenine ve devrimcisine adar. Natürel salondan bir an için çıt çıkmaz. Ne de olsa oyun sanayisi, böylesi net ve devrimci bir perspektifi kolay hazmedebilecek bilince sahip değildir.

TÜRKİYE’DE ÖĞRENCİ HAREKETLERİNDEKİ DÖVİZLERDE YER ALDI

Bugün ise Türkiye’deki öğrencilerin aksiyonlarında kullanılan dövizlerde yer yer karşımıza Disco Elysium çıkıyor.

Peki bu nasıl bir oyun? Marx ve Engels’in nasıl bir katkısı var? Neden öğrencilere ilham kaynağı oluyor?

ZA/UM isimli bağımsız bir stüdyo tarafından tasarlanan Disco Elysium, bize daha evvel oynadığımız oyunlardan çok daha farklı bir tecrübe sunuyor. ‘Kazanmanın’ değil, oyundaki sürecin ön planda olduğu RPG[2] çeşidindeki bu oyun, teknik açıdan özgün yanlara sahip. Ancak asıl alametifarikası yarattıkları bu hayali dünyada ve onun içerisindeki ideolojik art planda gizli.

Oyun, yenilmiş bir komünist dünya ihtilalinin akabinde öbür emperyalist güçlerle işgal edilen hayali bir ülkede geçiyor: Liman kentinin varoşlarında, liman emekçilerinin grevini bastırmakla misyonlu şirketin tuttuğu bir paralı asker öldürülür. Daima zihnindeki iç seslerle boğuşan bir dedektif olarak sizden beklenen ise bu cinayeti çözmektir. Fakat oyunun çok küçük bir kısmı bu cinayetle ilgili. Gerçek ‘oyun’ iz sürerken verdiğiniz kararlarla şekilleniyor.

Çoğu kişi tarafından ‘komünizm propagandası’ olarak değerlendirilse de, aslında bakarsanız oyunun dikte ettiği hiçbir şey yok. Hatta oyun size faşist, orta yolcu, komünist ya da bu hayali dünyaya ilişkin öteki farklı ideolojileri benimseme seçeneğini sunuyor ve kendi keşfinize alan açıyor. Buna karşın yıkıntılar içerisindeki bir dünyanın yalnızca eleştirisi yapmıyor, tıpkı vakitte dermanını didaktik olmayan yollarla işaret ediyor. Yani komünist art plana sahip geliştiricilere sahip olsa da ‘kaba’ bir anlatıya rastlamıyoruz.

NASIL BİR DÜNYADA GEÇİYOR

Ayrıca Disco Elysium’dan etkilenmek için oyun dünyasının gediklisi olmaya da gerek yok; özgün mekaniği ve bilhassa de yaratılan dünyanın kıssası, bir oyundansa ‘interaktif bir roman’ okuma hissi veriyor.

O halde nasıl bir cihanda geçiyor? Nedir bu hayali dünyanın ‘tarihi’? Teknik manada da ‘devrimci’ mi? Nasıl bir ideolojik bir art plana sahip? Marx ve Engels’in bu işteki hissesi nedir? Gelin bugün ‘spoiler’ vermemeye çalışarak Disco Elysiyum’un hayali de olsa tandık dünyasına gerçek bir seyahate çıkalım.

Oyuna hayatınızın en makûs akşamdan kalmalığına uyanarak başlıyorsunuz. O denli bir baş ağrısı ki kendinize ve etrafınıza dair hiçbir şey hatırlamıyorsunuz. Kimsiniz, yaşadığınız dünya nasıl bir yer, siz nerelisiniz, nasıl birisiniz? Yavaş yavaş cinayeti takip ederken bu sorulara çeşitli cevaplar buluyorsunuz. Nasıl bir yere uyandınız? Nedir bu hayali dünyanın öyküsü?

Genelden başlayalım. Birtakım açılardan ‘bilim kurgu’ dünyası olarak görebileceğimiz Elysium isimli bir dünya burası. Lakin tamamı keşfedilmemiş, düz mü yuvarlak mı o bile bilinmiyor. Bunun nedeni yedi büyük kara modülünün (isola deniyor) etrafını ise kuşatan Pale ismi verilen gizemli bir sis. Bu sisin bir formda aşılması ‘coğrafi keşifleri’ andıran bir tarihsel-dini sürecin kapısını ortalar.

Elysium tarihindeki eşiklere genelde peygambervari özellikler sergileyen ‘innosence’ (masumiyet) ismi verilen kimi hükümranlar öncülük eder. Tarihin nasıl mitolojiye dönüştürülerek iktidarın yasallaştırıldığını gösteren innosence’lar ortasında en çok ismi geçen Dolores Dei’dir. Hümanizmin temsilcisi olarak gösterilen Dolores Dei, tıpkı vakitte parlamenter demokrasinin ve devletler ortası ticari-diplomatik alakaları düzenleyen Moralist Enternasyonal (Moralintern) üzere kurumların kurucusudur. Mesih-benzeri barış getirici olarak tasvir edilir, lakin art planda aslında şiddetli bir yerleşimci-sömürgeci tertibin ve kapitalist hegemonyanın temsilcisidir. Bu ikircikli durum, gerçekte kutsalların pek de ‘masum’ olmadığını ve ideolojik boşluktan yararlanarak kurumsallaştığını gösteriyor. Dolores Dei ile özdeşleşen ve çoklukla statükoyu müdafaaya, ölçülü ıslahatlara ve sistemin sürdürülmesine odaklanan ‘moralizm’ oyundaki 4 temel ideolojiden biridir[3]. Moralintern ise bir nevi NATO üzere görülebilecek, milletlerarası sermayenin temel organıdır.

ELYSIUM’U SARSAN BİR İHTİLAL ZİNCİRİ

Oyunda bunun üzere günümüz dünyasına benzeşen pek çok siyasi organ ve ülke var[4] (hatta AB gibisi bir birliğe daima aday olan, lakin bir türkü giremeyen, ılıman bir iklime sahip Kedra ülkesi, muhtemelen Türkiye’yi temsil ediyor). Lakin kıssanın geçtiği Revachol isimli kent ise özgün bir karaktere sahip. Oyunu yaratanlar bu ismi seçmiş olmaları dikkat cazibeli. Çünkü bu isim 19. Yüzyılda yaşamış ‘Ravachol’ lakaplı François Claudius Koënigstein isimli anarşistten alınan ilhamı işaret ediyor. 1 Mayıs’ta katledilen işçiler için yargıçlara, savcılara ve askerlere bir dizi bombalı aksiyon düzenleyen Koënigstein, giyotinle infaz edilir. Üretimciler için bu isim, oyundaki ‘yenilmiş devrim’ ile birleşiyor olabilir.

Böylece geliyoruz oyundaki dünyanın ‘devrimci’ köklerine.

Oyunun geçtiği tarihten yaklaşık elli yıl evvel, dünya bir ihtilal dalgasıyla sarsılır. Diyalektik materyalizmin ve komünist fikrin teorisyeni Kras Mazov’un Graad isimli Rusya gibisi ülkede öncülük ettiği ihtilal, tıpkı Ekim İhtilali üzere tüm Elysium’u sarsar. Bu periyotta hem üretim araçlarının mülkiyetinde hem de toplumsal cinsiyet rollerinde çeşitli dikkat alımlı adımlar atılır. Babasoylu soyadlar yerine annesoylu soyadlar tercih edilir, ya da kolektif tarımda dikkat cazibeli gelişmeler yaşanır. Komünarların sembolü ise iki geyik boynuzları ortasında aykırı bir yıldızdır. Boynuzlar, insanın tabiat ile olan çabasında, ahenk ile var olabileceğini lakin yeniden de üstün rolünü koruduğunu sembolize ederken aykırı yıldız yıkılan ancien-regime’lerin simgesidir.

Graad’daki ihtilal altı yıl sonra karşı devrimcilerce ezilir. Revachol’un ihtilali ise biraz daha farklıdır, hatta daha acıklıdır. Moralintern’in dolaylı denetimindeki bir konsüllük olan Revachol’da son derece yozlaşmış bir monarşi vardır. Lakin devrimci dalga ile birlikte komünarlar hükümdarı tahtından indirir. Böylelikle Revachol Komünü kurulur. Lakin içerideki ihtilal, dışarıdan gelen tehlikelerin önüne geçemez. Sermaye sistemini temsil eden öteki ülkelerin oluşturduğu Koalisyon Güçleri, Revachol’ü bombalar ve akabinde işgal eder. Kentte bulunan neredeyse tüm anarşistler ve komünistler öldürülür. Kanlı cadı avı uzun bir mühlet devam eder, ta ki ihtilalden geriye yalnızca sayısız kurşun izleri ve bir mağlubiyet kalıncaya kadar.

MODERN DÜNYANIN ÇÜRÜMÜŞLÜĞÜ

Böyle bir toplumsal gayretler tarihini arkasında bırakan Revachol, ihtilalden sonra müthiş derecede fakirdir. Havada kıyamet öncesinin çürümüş kokusunun hissedildiği bu kent her manada yozlaşmıştır. Sermayenin sınırsız ‘özgürlüğü’, emperyalizmin koynunda uyuşturucu bağımlısı çocuklardan, türlü taciz ve tecavüzlerden, alkolizmden, ırkçı taarruzlardan ve açlıktan kırılan bir kent ile karşılaşıyoruz.

Devrimden geriye pek bir şey kalmasa da sınıf gayreti hâlâ Revachol için kıymetli bir gündemdir. Her ne kadar kiraladığı savaş hatalısı tetikçilerle şirketlere oranla daha tercih edilebilir bir pozisyonda olsa da ‘sendikalar’ ve başka personel örgütleri son derece yozlaşmıştır. Personel mahalleleri, sendika ağalarının ve onlara bağlı bir çeşit milis gücün denetimindedir. Lakin bu sendikal idarenin ideolojik arkaplanı, ihtilal periyoduna nazaran kıyasalanamayacak derecede erozyona uğramıştır.

Moralizm ve onun beş para etmez maskesi düşmüş, sermaye ve emperyalizm tüm çıplaklığıyla dünyayı kokuşarak yok oluşa yanlışsız tüm süratiyle götürürken, komünizm kaybettiği tüm kana karşın tam manasıyla ölmüş değildir. Küçük ve hezimet kokulu da olsa, hatta bu kopuk tarihî şuurdan kaynaklı yer yer ‘çocuksu’ kimi sapmalar da yaşasa komünizmin izleri Revachol’de farklı formlarda bir hayalet olarak varlığını sürdürür.

ŞİDDETİN DOLAYLI FORMLARI

İçerikten ve ideolojik art plandan kelam ettik. Son olarak teknik manada Disco Elysium’un özelliklerine dair de birkaç şey dikkat cazibeli noktanın altını çizmemiz gerekiyor. Zira her ne kadar başta alakasız gelse de oyunun mekaniğinde de marksist izlere rastlıyoruz.

En yüksek skor ya da kazanmak üzere kriterler yok. Bunun yerine oyun, ana karakterden yola çıkarak sizi kendi seyahatinize çıkartıyor.

Bir başka devrimci yaklaşım ise ‘şiddet’ sıkıntısı. Son periyotta üretilen oyunların çabucak hemen hepsi ‘iyilerin’, ‘kötülere’ karşı uyguladığı anlamlı/anlamsız şiddetinden ibaret. Bazen bu şiddetin yanına bir öykü eşlik ediyor. Talihiniz varsa kırk yılda bir o kıssada sistem tersi bir iki sos buluyorsunuz. O kadar. Merkezde sürekli direkt ve anlamsız şiddet bulunuyor.

Bu oyun, her ne kadar içerisinde ‘cinayet’ geçse de şiddeti çok daha farklı yorumluyor. Şiddetin yalnızca namlulardan çıkan kurşunlardan ya da bir hengamede atılan yumruklardan ibaret olmadığını gösteren Disco Elysium, sınıflı toplum yapısında çok daha dehşetli dolaylı şiddet formları olduğunu vurguluyor. Bunu yaparken yeri geldiğinde kurşunların ya yumrukların da manalı kaçınılmaz olduğunu hatırlatıyor. Oyun sizi daima bu ikilemlerde bırakmak istiyor.

Bununla birlikte oyunu kolay bir bulmacadan farklı kılan pek çok şey var; örneğin siz cinayetin gizemini çözmeye çalışırken devamlı iç seslerinizle uğraş ediyorsunuz. Zihninizin çeşitli kısımları, yer yer birbirleriyle çelişerek sizin niyetlerinizi şekillendiriyor. Zaaflarınız, toplumsal marifetleriniz, entelektüel birikimiz… onlarca iç ses seçeneğini oyun mühleti boyunca geliştirebiliyorsunuz. Bir de kıssa boyunca karşılaştığınız fikirler üzerine baş yorabileceğiniz bir kısım var. Feminizmi, üstün ırklar teorisini ya da Mazovcu ekonomi-politiği öğrenmek sizin tercihlerinize kalmış. Her biri sizden kimi özellikler alıp, öteki özellikler katıyor.

HER İHTİLAL GEÇMİŞİN MOLOZLARIYLA İNŞA EDİLİR

Saydığımız tüm bu ögeler, çok güzel bir mizahla birleşince ortaya bir başyapıt çıkıyor. Unutmamak gerekir ki ödül törenindeki konuşmada yalnızca Marx ve Engels’e teşekkür yok. Birebir vakitte Sovyet şair Vladimir Mayakovski ve Sovyet rock yıldızı Viktor Tsoi’in ismi zikrediliyor. Disco Elysium nitekim de bu dörtlünün birlikteliğinden ortaya çıkmış bir anlatı: Marx ve Engels’in kanısı Mayakovski’nin öfkeli lakin köküne kadar gerçekçi satırları ve Tsoi’nin soğuk lakin dizeleriyle buluşunca…

Fakat Disco Elysium’u ilgi alımlı kılan asıl neden, bugünün dünyasına ilişkin oluşu. Kasveti tüylerimizi ürpertiyor zira biliyoruz bu hayali dünya ziyadesiyle gerçekçi. Bugün biz de hiç yaşamadığımız ihtilallerin enkazı altından çıkmaya çalışıyoruz. Kimi nesiller için yıkım anına tanıklık etmenin travması, onları ümitsizliğe, nostaljiye ya da reddiyeye itmiş. Meğer gençler için bir mağlubiyet yok, çünkü tadına bakılmış bir zafer de yok. Bugün sokaklardaki gözler okul haritalarında kızıla boyalı ülkeleri görmedi.

O sebeple karanlık ve depresif yollar, her vakit ümitsizliğe çıkmıyor. Zira mağlubiyetin ve yozlaşmanın çürümüşlüğünden çıkış yolunu, geçmiş ihtilallerin harabelerinden arda kalan taşlardan döşemek zorundayız. Hayali referanslara, laf cambazlıklarına ya da illüzyonlara değil, tarihin mağlubiyetle dolu lakin sağlam taşlarına gereksinimimiz var. Zira her ihtilal, geçmiş hezimetlerin molozlarıyla inşa edilir.

İşte Disco Elysium bu yüzden, bilhassa gençler ortasında büyük bir yankı uyandırdı. Zira bizim çağımızın kıssasını anlatıyor. Geçmişin pesimist mirası ve buna karşı gelişen gençliğin devrimci tutkularını anlatıyor. Hasebiyle hem oyunun hayali cihanında, hem de o kainatın referans aldığı bugünün dünyasında etrafımızı çevreleyen mahşeri atmosfer bizi kaçınılmaz olarak nihilizme sürüklemiyor, zira mağlubiyet geçmiş vakte, karamsarlık ise şimdiki vakte ilişkin. Gelecek ise her gün tekrar türlü ihtimalle şekilleniyor. Bu sebeple oyun dünyasına ne kadar uzak olursanız olun, şayet biraz bu hisleri paylaşıyorsanız, Disco Elysium elbet ziyadesiyle zihninizi açacaktır.

Bir Revachol komünarının, karşı-devrimci işgali beklerken siperlerde yazdığı dizeleriyle bitirelim:

“Karanlık vakitlerde, yıldızlar da mı sönmeli?”

NOT: Bu oyunu bana önerdiği için dostum Ozan Mirkan Balpetek’e teşekkür ederim.

[2]Rol Yapma Oyunu

[3]Diğerleri komünizm, faşizm ve ultraliberalizm. Oyundki bir orta-sınıf burjuva ideoloji olan ultraliberalizm, sermayenin özgürlüğünü, özelleştirmeyi ve vergisizliği savunur. Doğal komünizm içerisinde de farklı kollar vardır. Klasik diyalektik materyalizmin yanı sıra İnfra-Materyalizm’e rastlıyoruz. Bu, hususun şuurdan evvel geldiğini savunan radikal bir materyalizm yorumudur. Fakat klâsik Marksist diyalektiğin tersine, ‘gerçekliğin altındaki’ matematiksel/mekanik yapıya (örneğin The Pale’in kuantum gibisi kaosuna) odaklanır; neredeyse fizik maddelerinin sınıf çabasını belirlediğini argüman eder. Bu teori, oyunda kapitalizmin kaçınılmaz bir tabiat yasası üzere sunulmasına eleştirel bir göndermedir – güya sömürü tertibi, insan iradesinden bağımsız bir ‘kozmolojik kader’miş üzere.

[4]Aşağı üst bir tablo çizmek gerekirse: Mundi (Avrupa) Seol (Kore/Japonya), Samara (Çin/Güneydoğu Asya), Iilmaraa (Afrika), Graad (Rusya), Katla (İskandinavya), ve Insulinde (Karayipler/Yeni Dünya).