Ödüllü yönetmen Koray Demir anlattı: “Devlet Aklı Kimin Aklı”
Türkiye’de en çok tartışılan mevzuların başında “Devlet aklı” gelir. Birçok tarih kitabından sinemaya, kahvehanelerden siyaset konuşan vatandaşa kadar her alanda “Devlet aklı” tartışılmakta. Bu aklın sahibi kim? Ödüllü birçok belgesele imza atmış direktör Koray Demir bu sorunun peşine düştü. Devlet Aklı Kimin Aklı isimli kitabı Kırmızı Kedi yayınevinden yayınlandı. Kısa müddette baskısı tükenen ve tartışmaya yol açan bu kitapla ilgili merak edilenleri Koray Demir’e sorduk.
Siz tarih araştırmaları yapan ödüllü bir sinema direktörüsünüz. Kahvehanelerde dahi konuşulan, herkesin fikrinin olduğunu düşündüğü ancak bir türlü tanımlayamadığı “Devlet Aklı” kavramını neden araştırma gereği duydunuz?
Aslına bakarsan bu kavramı araştırmak için çalışmaya başlamamıştım. Yaptığım tüm tarih çalışmaları beni bu kavrama getirdi. Bir sinema direktörün tarihe ilgi duyması şaşılacak bir şey değildir tahminen lakin vaktinin çok kıymetli bir kısmını tarih araştırmalarına ayırması pek çok beşere garip gelebilir. Bunun karşılığı geçmişini bilmeyenin geleceği olamayacağı gerçeğinde yatıyor. Tarih yalnızca profesyonel tarihçinin ilgi alanı olamaz, olmamalı. Yaklaşık 15 yıldır Osmanlı İmparatorluğu hinterlandında görsel içerik çalışmaları yapıyorum. Hem bu çalışmalarda hem de yaptığım tüm tarih okumalarında önüme çıkan anlatıların pek birçoklarında mantıksal sorunlar gözlemliyordum. Akılla izah edilmesi kolay olmayan, biraz kuşku duygusu gelişkin herkesin fark edebileceği gariplikler tarihi birer hakikatmiş üzere tüketime sunulmuştu. Bu da beni daha derin araştırmalar yapmaya itti. Bir müddet sonra kendimi Türk, İngiliz, Alman, İtalyan, Arap, Amerikan arşivlerinde ipuçları kovalarken buldum. O denli ki birtakım olayların gerçekleştiği fiziki yerleri, ortadan geçen yüzyıla karşın şahsen ziyaret edip, dokümanlarda, günlüklerde anlatılan olayların simülasyonunu yapmak zorunda kaldım. Ve ortadan geçen bu kadar vakte karşın olay yerlerinin soru sormayı bilenler için hala ipuçlarıyla dolu olduğuna şahit oldum. Üzerinde çalıştığım bir tarih belgeseli kapsamında da dünya tarihçileriyle tartışmalar yapma fırsatı yakaladım. Tüm bunların ışığında yaptığım çalışmalar beni bu kavramı yani ‘Devlet Aklı’nı tartışmaya, ışıkları bu kavram üzerine yakmaya itti. Aslında tarih anlatılarındaki aykırılıkları ve kimi akıl dışılıkları az çok okuyup yazan herkes fark etme bahtına sahiptir ancak buna itiraz geliştirmek çok kuvvetli bir iş. Benim için bir öbür zorluk da neyin üstünün örtüldüğünü görmekten fazla neden örtüldüğünü ve hangi yollarla yapıldığını tespit etmek oldu. Bunlar için pek çok ipucunun peşinde bazen aylar harcamanızı gerektirecek şiddetli bir araştırma devri beni bekliyordu. İşte tüm bu çalışmalar boyunca sorduğum soruları ve bu soruların ortaya çıkarttığı pek çok yeni ipucunu okuyucuyla tartışarak karşılıklara ulaşmaya ve mümkün yeni karartmaların önüne geçmeye çalıştım.
Büyük bir imparatorluğu çöküşe götüren sizce “Devlet Aklı” noksanlığı mı? Koray Demir, devlette olması gereken akıl çizgisini nereye çiziyor? Bu çizginin altında kalındığı için mi eleştiriyor? Tarihte “devlet aklı”nın ortaya çıktığı devirler var mı?
Bu sorularınızın her biri için tahminen yeni kitaplar yazılması gerek. Tartışmaya çalıştığım mevzu ne bugünün ne de dünün sorunu. Burada kadim bir niyet biçiminin tahlilini yapmaya çaba ediyorum. Derdim bir şeyi eleştirmekten çok, var olanı yanlışsız tespit etmek ve bunu masal anlatısından temizleyerek gerçekte olanı işaret etmeye çalışmaktır. Lakin bu sayede, hepimiz için daha gerçekçi ve hakkaniyetli bir tartışma tabanı bulabiliriz. Bunun eksikliğini hepimiz gözlemliyoruz zira. Bu kitapta, gücü elde etme biçimine ve onu kullanma alışkanlıklarına dair, kadim birtakım problemlerin tahlilini yapmaya çalışıyorum. Bu sıkıntıların mevcut tezahürlerine itiraz etmek yerine geçmişteki köklerini hakikat tahlil etmek gerekiyor. Zira bu sıkıntılar partiler ve cemiyetler üstü bir sorunu işaret ediyor bize. Bir olguyu olduğu üzere görmek yerine onu yücelterek ya da onu yererek eleştirmek bize hiçbir şey kazandırmaz. Bunun yerine gerçekte neyin olduğuna odaklandığımızda, gerçeğin bilgisini açığa çıkartmaya çalıştığımızda; bize yeni ufuklar verecek, gelecek için umutlarımızı yeşertecek, ilham verici sonuçlara ulaşabiliriz. Eğrisiyle doğrusuyla yüz elli yılı aşkın müddettir devam eden ‘devlet gücünün legal kullanım kurallarını inşa etme eforunun ya da bir öteki tabirle ‘Türk demokrasi arayışı’nın karşılaştığı zorlukların ve yapılan yanlışların anatomisinin çıkartılmasına katkı sağlamak sıkıntısındayım. Bu bağlamda Devlet Aklı Kimin Aklı sorusuyla Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş kıssasını bir fikir alanı olarak okuyucuya sunan bu çalışmayı ortaya koydum. Sorularınızın tüm karşılıklarını bu kitapta bulamayabilirsiniz fakat yanıtlara götüren yanlışsız soruların sorulmasına dönük aralık alabileceğimiz ümidindeyim.
“Devlet Aklı” bir ülkü mi, yoksa geçmişten günümüze gelen, vatandaşa açıklanmayan kurallar bütünü mü? Daha sinema lisanına yakın sorayım, “Devlet Aklı” ideoloji taşını mı bulmalı yoksa azgın dalgalarda geminin rotada kalmasıyla mı alakadar olmalı?
Burada kavram tartışmasıyla okuyucuyu yoracak değilim, aslında kitapta gereğince bu bahse eğiliyorum. Lakin Türk topraklarında kullanıldığı biçimiyle ‘Devlet Aklı’ bir felsefi yönelişten fazla bir pratik hayat dürtüsü olarak ‘kutsal örtü’ vazifesini ifa etmektedir. Bunu inşa edenler de sanıldığının tersine devlet adamları değil, yurdumuzun kimi entelijansiyasıdır. Doğruluğunu, hukuksallığını ve adilliğini bir kenarda tutarak şunu belirtmem gerekir ki, birçok açıdan devlet adamları daha pragmatist, politik-gerçekçi hareket ederlerken, fikir insanları maalesef bu hareket stiline mitolojik bir ululuk kıyafeti biçiyor. Bu tarih yazımına da sıçrayan çok tehlikeli bir hareket üslubudur. Yöneticilere ilham vermesi gereken beşerler yöneticilerden ilham almaktadırlar. Yüz yıl evvel İstanbul’u ziyaret eden Orenburg’lu gazeteci Fatih Kerimi’nin galiz tabiriyle, mealen: ‘Türk aydını dolaylı ya da direkt olarak yalnızca devletten beslenir, bu yüzden de asla ona gerçeği söyleyemez.’ der. Yalnızca birkaç hafta kaldığı İstanbul’da bu kadar oturaklı bir tespit yapabilmiş olması ve bizim hala birebir garabet içinde debeleniyor olmamız, bence büyük bir ibrettir.
Dizilerden sinema sinemalarına, edebi yapıtlardan gazetecilerin araştırmalarına kadar bahis olan, manşetlere kadar taşınan “Devlet Aklı”na sahip gerçek bir “derin devlet” var mı? Sizce derin devlete dair bu derece sık tartışma yürütülmesi, bu yapının istek edilmesinden mi yoksa ihtimalinin dahi tehlikeli görülüp eleştirilmesinden mi?
Belki yeryüzündeki tüm devletlerin ‘derin devlet’ diye isimlendirebileceğimiz organları olabilir. O ülkede hukuka, maddelere, ülkenin insanına hürmet ne ölçüdeyse oradaki ‘derin devlet’ uygulamaları da o derece az görünür ve tabir yerindeyse göz gerisi edilebilir boyuttadır. Türk tarihi özelinde yaşanan en büyük zahmetin, yürürlükte olan yani görünür olan maddelerin hiçbir saygınlığının bulunmuyor oluşudur diyebilirim. Görünür yasalar saygınlığını kaybedince, herkese birebir uzaklıktan uygulanıyor oluş halini yitirince, görünür güç erkleri olan devlet organları görünür kanunları hiçe sayınca; kendini görünmez güç odağı olarak konumlandıranların ‘hukukun dışına çıkma hakkını kullanma’ olarak isimlendirdikleri bu ‘derin’ aksiyonları de devlet olmanın getirdiği ‘adil, kapsayıcı, kavrayıcı, onarıcı’ kimliğe karşı yıkıcı ve onarılmaz darbeler vuruyor. Ne yazık ki kritik ıstırap, bu uygunsuz hallerin kalem sahipleri tarafından sarih bir biçimde eleştirilmiyor bilakis mitolojik kimlikler giydirilerek örtülüyor hatta kutsanıyor olmasıdır. İşte kitabımda, Osmanlı İmparatorluğu kendisini yok oluşa götüren sarmala tam da bu türlü bir ortamda girmişti, diyorum. Ve bu kesif ortamda kullanılan, kendisini ‘devlet aklı’ olarak adresleyen şey aslında en uygun ihtimalle birkaç kişinin kümülatif aklı, en makûs ihtimalle ki genelde olan budur, gücü elinde bulunduranların en cüretkarının aklından ibarettir.
Yıllarca araştırma yapmış bir muharrir olarak görüşünüz yakın tarihten “devlet aklı” nasıl bir ders çıkarmıştır ya da çıkarmalıydı?
Şahsi fikrim çıkarılması gereken en büyük dersin ‘yasa yazımı’ konusunda olduğudur. Türk tarihinde büyük bir kırılma, askeri bir darbe, savaş ya da harika bir durum gelişmeden yasa yazımı yapılamamaktadır. Önümüzdeki süreçte en büyük imtihanımızın ‘yeni bir yasa’ yazımında gerçekleşeceğini öngörüyorum. Bu bağlamda ‘sivil’, ‘kucaklayıcı’, ‘özgürleştiren’, ‘eşitleyen’, ‘ilham veren’, ‘halkın en zayıf halkasını dahi koruyabilen’, ‘güce ve uygulama biçimlerine hudut ve kontrol getirebilen’ bir yasa yazımına hayati bir muhtaçlık var. Bence tarihimizden alınması gereken en büyük ders budur. Ben de bu muhtaçlığa katkı sunmaya, değerinin altını çizmeye çalışıyorum.
Arşivde büsbütün tesadüf yapıtı rastladınız yani, epey ilginç… Bu olayın ayrıntılarını anlatır mısınız?
Hikâyenin evvel basına oradan da dış ve iç tarih yazımına sıçrayan magazinel boyutuna nazaran olaylar şöyle gelişiyor; genç Bulgar kızı olan Stefani bir Türk’e âşık olmuş ve din değiştirmişti. Ailesi bu duruma karşı çıkıp kızının kaçırıldığını söyleyerek Selanik’te nümayiş çıkartmış ve Müslüman kıyafetleri giyinmiş haldeki bu genç kızı yani Stefani’yi herkesin önünde peçesini ve elbiselerini yırtıp soyarak tekrar Hristiyan yapmak için kaçırmışlardır. Kaçıranlar kentte yerleşik bulunan bir küme Avrupalıdır. Bu durumu protesto eden lokal halk da öfkelenerek kızın kaçırılmasında rolü olduklarından şüphelendikleri iki yabancı konsolosu darp ederek vefatlarına sebep olmuşlar ve kentteki güvenlik hali yok edilmiştir. Hâlbuki kimsenin zahmet edip okumadığı sorgu kayıtlarına nazaran genç kızın âşık olup kaçtığı söylenen Türk’le yüzleştirilmesinde ne genç kız ne de akrabaları adamı teşhis edememiştir. Baştan sona düzmece bir öykü ortaya çıkınca da Türk yargısı genç kızı ve onu kaçırarak halkı galeyana getiren Avrupalıları yargılamak istemiş lakin Babıali’den gelen buyrukla bu yargılamalar hiçbir vakit yapılamamıştır. Onun yerine galeyan sonucu öldürülen iki konsolosun katilleri olduğu düşünülen bireylerin tespiti, yakalanması, sorgusu, savunması ve yargılanması için toplam 8 gün harcanarak 6 kişinin idamına karar verilmiştir. Bu 6 kişi kendilerine ithaf edilen cürmü kabul etmedikleri halde idam edilmelerini protesto ederek kendi sandalyelerini tekmelemiş ve ibretlik bir görünüm ortaya çıkmıştır. Bu dramatik hadiseler İstanbul’da duyulunca ‘anayasa’ ve ‘seçim’ sözlerinin birinci sefer duyulacağı bir hareketlilikle başşehir karışmıştır. Taleb-i Ulum ayaklanması denen bu gelişmeler sonucu Osmanlı Hükümeti istifa etmek zorunda kalmıştır. Yeni hükümet 2 hafta içinde Türk tarihinin birinci çağdaş askeri darbesini gerçekleştirerek Sultan’ı tahttan indirmiştir. Fakat devrik Sultan’ın birkaç gün sonra iki bileğini kuşkulu bir biçimde kestiği söylenerek meyyit bulunması üzere travmatik hadiselerin atmosferinde yeni Sultan da akli melekelerini yitirmiştir. Bu durum karşısında hesapta olmayan Şehzade Abdülhamit’in anayasal bir rejime geçme kelamı alınarak tahta geçirilmesi ile Türk Demokrasi tarihinin en kritik vakit dilimlerinden birine girilmiştir.
Bu bir taşın suda halkalar oluşturması gibi…
Elbette… Artık bu kadar büyük olaylar zincirini tetikleyen ve kolay bir kabahat olayı üzere görünen olayların ardına bakmazsanız fakat ismi bir hata olayı görürsünüz. Ancak biraz dikkatli bir gözle araştırmaya başlarsanız Karl Marx’dan Friderich Engels’e, Simon Deutsch’tan Sultan Murat’a uzanan sıradışı bir olaylar zinciriyle karşılaşabilirsiniz. Bunları ve daha fazlasını görmek için kitabı okumaya davet ediyorum sizleri.
Bu olayın tesirleri nedir?
Olayın gerçekleştiği 1876 yılı; ‘Üç Sultanlar Yılı’ olarak anılan ve sırasıyla; Sultan Abdülaziz’in bir askeri darbe sonucu tahtından indirilmesi, Şehzade Murat’ın Sultan ilan edilmesi, devrik Sultan’ın intiharı/öldürülmesi, yeni Sultanın akıl sıhhatini yitirmesi ve tahtından indirilmesi, Şehzade Abdülhamit’in tahta geçirilmesi, Kanun-i Esasi’nin ilan edilmesi ve meşruti monarşiye geçilerek binlerce yıllık devlet töresinde rejim değişikliğine gidilmesi, seçimlere hazırlık yapılarak parlamentonun fikri kurulumunun yapılması, bu çalışmalara öncülük eden Sadrazam Mithat Paşa’nın yeni anayasa gereği tutuklanıp sürgüne gönderilerek siyasi kartların tekrar karılması üzere burada yalnızca öne çıkan olaylarını anlatabildiğimiz dur durak bilmeden geçen fırtına üzere bir yıldı. Bütün bu sıra dışı olaylar gerçekleşmeden bir kıvılcım Osmanlı Coğrafyası kadar Batı dünyasını da karıştırmaya yetecekti. Bir genç kızın kaçırılması nasıl olur da koca bir imparatorluğu karıştırabilir diyebilirsiniz. Lakin kaçırılan bu genç kız birkaç gün içinde tüm dünya başşehirlerinde manşetlere çıkacak kadar gizemli bir olayın başrollerinden birisiydi. Osmanlı Devleti ise tarihinin en sıradışı günlerinde kendisinden beklendiği üzere bir ‘Devlet Aklı’ ortaya koymayı başaramamış, tam bilakis akıl dışı usullerle ve kendi aleyhine ilerleyecek halde kararlar vermiştir. Ayrıyeten tüm gizemli gelişmelere karşın bu olay Türk tarih yazımında da meraklı okuyucuların zihninde de kendisine gereken yeri bulamamıştır. Zira akabinde gelen olayların ve bu olaylara karışan insanların isimlerinin büyüklükleri bizi tarih karşısında edilgenleştiriyor. En çok kuşku etmemiz gereken olaylar karşısında bile gereken soruları soramıyor ve tarihi anlatılar karşısında küçülüyoruz. Bir türlü yetişkinler üzere davranamıyor, kendimizi bize vazedilen anlatıların akıntısına bırakıyoruz.
Kitabınız okurun ilgisini çekti, birinci baskısı tükendi. Okur kitabınızda ne buldu? Müellif Koray Demir’in kitap çalışmaları devam edecek mi?
Öncelikle sorduğum sorunun yani ‘Devlet Aklı Kimin Aklı?’ sorusunun ne kadar canlı ve gerçek olduğuna dönük bir haklılık hissediyorum. Bu soruyu, türevlerini de açarak tekrar tekrar sormak, karşılıkları aramak ve daima güncellemek zorundayız. Okurun ilgisini de bu soruya ve yanıtlarına dönük iştiyakine ve aradığı fikri atmosferi bulmanın heyecanına bağlıyorum diyebilirim. Bu bağlamda, Devlet Aklı, Kimin Aklı kitabı bir başlangıç benim için. Devamı için de çalışıyorum.
Mehmet Bozkurt
