Isınmadan değil, soğumadan kork… Geleceğin kabusu: Su fakirliği

Bilim insanından, parkta çekirdek çitleyene kadar herkesin sohbet konusu haline geldi global ısınma. Kışı beklerken kış gelmiyor, yaz geliyor derken bir türlü hava ısınmıyor. Global ısınma deniyor, hava soğuyor. Ülke bir yıl yağmurdan boğazına kadar sulara batarken sonraki yıl bir damlaya hasret bekliyor. İklimbilimci Prof. Dr. Doğan Yaşar’a sorduk, bakın neler anlattı.

İklimlerin değişmesinde insanların tesiri var mı?

Biz kendimizi çok büyük bir şey sanıyoruz lakin hiçbir şey değiliz. Tabiat bizi yönetiyor. Şu anda bir milyon ton nükleer bomba atsanız, atmosferde güneşi tahminen kesersiniz, hafif de olsa biraz ısıyı düşürürsünüz. Ancak bir yıl sonra tabiat kaldığı yerden, nerede olması gerekiyorsa oradan devam eder.

Müthiş bir sistem var tabiatta. Mesela şu anda buzullar eriyor. Buzullar eriyince üzerinde 4-5 kilometre buz kalınlığı olan kıtalar hafifler ve çok daha süratli hareket etmeye başlar. Süratli hareket etme sonucunda çok büyük Volkan patlamaları gerçekleşir. Volkan patlaması demek, havanın bir anda soğuması demektir ve tekrar buzullar periyoduna geçiş demektir.

Pinatubo Volkanı, 1991

Yakın vakitte büyük kuraklık tehlikesi var mı?

Herhangi bir vakitte olabilir. Büyük bir yanardağ patlamasında olay biter. 1991 yılı haziran ayında Pinatubo Volkanı patladı, 21milyon ton üzere bir sülfür yani soğutucu gazı atmosfere bıraktı. Bir anda yağışlar kesildi, bizim bütün barajlarımız boşaldı ve biz birinci kez elektrik satın aldık. Son 130 yılın en büyük patlamasıydı ve önemli olarak bütün dünyayı sarstı. Lakin dünyada bundan 40-50 kat daha büyük yanar dağlar var. Amerika’da Yellowstone Yanardağı var. Bu mega yanardağ 600 bin yılda bir patlıyor. Vakti geldi. Birkaç bin yıla vallahi patlayacak. Dayanılmaz bir kuraklık olacak. Yeraltı suları o vakitler devreye girecek. Dünyanın bütün gelişmiş ülkeleri yeraltı sularını bu devirler için saklıyorlar. Biz daima kullanıyoruz. Barajlar doluyken bile yeraltı sularını kullanıyoruz. Nereye kadar kullanacağız bilmem. Denize, sulara kıyısı olan belediyeler en azından bu suyu arıtıp kullanma suyu olacak projeleri yapsınlar. Şimdilik muhtaçlık yok, lakin rafta dursun. Ne vakit, nereden, hangi delikten su alınacak, nasıl yapılacak, bunlar hazırlansın ve dursun kenarda.

Dünyanın en büyük yanardağı Yellowstone

Küresel ısınmada kuraklık olur mu?

Tam aksisi ısınma demek, yağmur demek. Soğuma kuraklık yapar. Global ısınma periyotlarında her bir derece sıcaklık arttığında yağış da yüzde 2 üzere artar.

Türkiye’de bir inanış vardır global ısınma kuraklık yapar diye. Hurafe bile değil. Bunu yurtdışında söyleseniz, diplomanızı alır, ilkokuldan tekrar başlatırlar okumaya.

Geçtiğimiz 2023 Muhteşem El Nino devriydi. Temmuzda harika yağdı bütün dünyaya. Avrupa’da son 100 yılın en yağışlı yıllarından birisiydi. Sıcaklık rekorları kırıldı. Kasırgalarda da rekorlar kırıldı. Global ısınma periyotlarında kasırgalar, hortumlar çok artar, ancak yağışlar da çok artar. İşte bu nedenle yağışlar arttığı için de çok verimlilik gerçekleşir. Verimlilik gerçekleştiği için de global ısınma periyotları her vakit için çok çok düzgündür. Savaşlar soğuma devrinde çıkar. Soğumada buharlaşma azalır, buharlaşma azalırsa yağmur azalır. Kuraklıkla bir arada açlık ve savaşlar başlar.

Savaşları direk kuraklıkla ilişkilendirdiniz…

Dünyada bütün savaşların çıkış nedenleri kuraklık. Dünyada 4 bin 700 yıldan bugüne 15 bin savaş vardır ve neredeyse tamamı kuraklıktan çıkmıştır. Isınmadan hiç korkmayacağız. Kuraklıktan, soğumadan korkacağız. Soğuma demek, buharlaşmanın azalması demek. Buharlaşmanın azalması demek, yağışın azalması demek. Yağışın azalması demek, hem su tarafından hem de besin istikametinden açlık demektir.

Dünyada bütün savaşların çıkış nedenleri kuraklık

Haçlı savaşları da birer medeniyet savaşı falan değildir. Açlık savaşıdır. Aç oldukları için saldırdılar. Onun çabucak akabinde 1206’da Moğol devleti kuruluyor ve kurucu Cengiz Han’ın birinci verdiği buyruklardan bir tanesi, “Derelerde çamaşır yıkamak, yıkanmak, suları kirletmek yasaktır. Cezası idamdır” oluyor. İşte bu da savaşın neden çıktığını gösteriyor.

Şu anda da olay Fırat ve Dicle’de. Fırat ve Dicle, Ortadoğu’nun ana su kaynağı. Fırat ve Dicle’yi denetim ederseniz, Ortadoğu’yu denetim edersiniz.

Su varsa devlet var. Suyun bittiği gün, devlet biter. Su yoksa hayat yok. Türkiye nüfusu 60’lı yıllarda 27 milyonken kişi başına düşen su 4 bin 500 metreküptü. Suyu istediğimiz üzere kullandık. Şu anda 85-90 milyona geldik, kişi başına düşen su bin 340 metreküpe indi. Tehlike sonuna geliyoruz, İzmir 600 metreküp. Yoksulun de yoksulu. Suyu artık çok çok daha dikkatli kullanmamız lazım.

KÖYLÜLER ORTASINDA SU SAVAŞLARI BAŞLADI

-Ne yapmalıyız?

Bu işin bilimi var. Hidrojeoloji, yani su bilimi diye başka bir kısım var artık. Ancak belediyelere bakıyorsunuz, hiç bu mevzularda insan yok. Varsa bile çalışanlar, en altlarda, sesi soluğu çıkmıyor, çıkartmıyorlar. Bunların devreye girip ne vakit barajdan su çekilecek, ne vakit yeraltından çekilecek karar vermesi lazım. Biz daima klasik su kullandık bugüne kadar. Barajlar ful dolu olsa bile yüzde 55-60’ını kuyulardan çektik. Bu nedenle İzmir Türkiye’nin en değerli suyunu kullanan kent.

İzmir olarak her gün suyun yüzde 55-60’ını Manisa’nın altından çekiyoruz. Barajlar doluyken ne işiniz var yeraltında? 200-250 bin metreküp su çekiyoruz, kendisi de 300 bin çekiyor. Her gün 550 bin metreküp alttan su çekerseniz dayanır mı? Gölmarmara’nın kuruması çok doğal. Şu anda Küçük Menderes Ovasında da obruklar başladı. Türkiye’nin her yerinde obruklar var. Obruk ovalarına döndük. Konya Ovası’nda 2 binden fazla obruk var. Göller bölgesi, çöller bölgesi oldu. Bunun nedeni iklim falan değil. Suyu kullanmayı bilmememiz. Hidrojeologlar her havzaya ne kadar yağmur yağıyor ve bu yağmurun ne kadarı havzanın altına iniyor hesaplayacak. Örneğin Küçük Menderes Havzasında yılda yaklaşık 750 milyon metreküp üzere su yer altına masraf, lakin biz her sene buradan bir milyar 150 milyon metreküp su kullanıyoruz. Buna can dayanmaz.

Her gün 200-250 bin metreküp su çekiyoruz.

Yapılması gereken en acil şey, tarım sulamalarında suyun kapalı borularda aktarılması. Tarlalarda en uygun sulama biçimi neyse püskürtme, damlama, o biçimde yapılması. O denli verilirse yüzde 65 su tasarruf edileceğini devlet kendisi söylüyor.

Benim bütün akrabalarım çiftçidir. Bize su bir kanaldan gelir, her tarafı patlak, kırık. Suyun yüzde 50’si yolda gidiyor. Bir de Denizli’nin endüstrisinin zehirleri kanala boşalıyor. Biz bunu boruya çevirirsek hem o zehirli sulardan kurtulacağız hem de kayıpsız su alacağız. Basına pek yansımıyor ancak köylüler ortası önemli savaş çıkıyor. Kazmalar kürekler havada uçuşuyor.

Devlet artık üreticiye su veremiyor. Evvelce pamuk için 3 defa su verilirdi. Bunu, 2021’de kuraklık başladığı için 2022’de ikiye düşürdü. Geçen sene bunu da veremedi. Suyun parasını peşin aldığı halde.

Bu ortada herkes bahçesine, tarlasına kuyu açıyor…

Dünyanın hiçbir yerinde istediğiniz yere kuyu açamazsınız. 2023 yılının birinci yarısı çok önemli soğuk ve kuraktı. İspanya çok su isteyen bitkileri yasakladı. 256 tanecik kaçak kuyu açmışlar. Hepsini topladı, içeri attı. Su ortak miras. Sen de tarlana o suyu çekerken 2 bin kere 3 bin kez düşüneceksin.

“İKLİM KRİZİ YOK, İKLİMİ YÖNETEMEME KRİZİ VAR”

STK’lar iklim krizi var diyor. Ben STK’lara burnunuzu sokmayın diyorum. Zira siz burnumuzu sokunca bu sefer idare “Ne yapalım iklim krizi var” diyor. İklim krizi yok. İklimi yönetememe krizi var. Biz ne yapılması gerektiğini söylüyoruz. Suyumuzu dikkatli kullanacağız. STK’lar bunu söyleyeceğine “Paris İklim Mutabakatı’na neye imzalamadık” diyor. Gerçi artık imzalandı ancak ne alaka? Ne vakit gerekiyorsa o vakit imzalanacaktır ki devlet çok hoş bir zamanlama yaptı, imzaladı. Avantaja çevirdikten sonra imzaladı. Zira orada biz para verenler kulübündeydik, çıktık, artık daha avantajlı olarak girdik. Tamam imzaladık da ne olacak? Hiçbir şey olmayacak. Trump 2018 yılının 28 Kasım’ında, “Ben insan kaynaklı global ısınmaya inanacak kadar aptal değilim” dedi. İkinci kere misyona geldiğinde attığı birinci imzalardan biri, Paris İklim Anlaşması’ndan çıkış içindi.

Trump, ikinci kere misyona geldiğinde attığı birinci imzalardan biri, Paris İklim Mutabakatı idi.

Siz de mi inanmıyorsunuz Paris İklim Muahedesine?

Hiçbir yararı yok. Bu yıl Cop 29 toplantısı Azerbaycan’da yapıldı. COP 28 yıldır toplantı yapıyor, bir sürü amacı var da hala fosil yakıtın etaplı olarak bırakılması konusunda ilerleme yok. 28 yıldır elde edilen bir şey yok. Almanya bize daima olarak emisyonu azaltın diyor, lakin hala benden fazla atıyor. Biz Almanya’dan 3 kat daha büyük bir ülkeyiz. Masaya oturalım fakat evvel siz benim attığım yere bir gelin, sonra pazarlığa gelelim. G20’ler 2021’den sonra 2 yıl içinde güce 650 milyar dolar ayırdılar, bunun 300 milyar doları kömür için. Hem kömürü kaldıralım diyorlar hem kendileri kömür alıyorlar. Herkes diğerinden fedakârlık bekliyor.

Ve böylelikle kriz devam edecek mi?

Bugünkü su kullanımına yağmur falan dayanmaz. Biz hidrojeoloji uzmanlarıyla adam üzere oturacağız, 25 tarım havzamız var. Bunlara yağışa, oradaki su potansiyeline nazaran ne vakit ne ekilecek planlamamız gerek. Yapmazsak işimiz çok çok sıkıntı. Su varsa devlet var. Su biterse devlet biter bunu daima söylüyorum.

Devletin ziraî üretimde bir planlama yapıp daha az su isteyen eserlere teşvik etmesi gerekiyor gibi…

Kesinlikle. Mesela İspanya 2023’te armut, elma üzere çok su isteyen ağaçlara yalnızca kurumayacak kadar su vereceksiniz dedi. Bizde inanılmaz bir elma üretimi var. 2 sene elma yeme ne olur ki? Bir kilo elma yetiştirmek için her gün bir litre su harcamak gerekiyor. Sen oradan yaklaşık olarak 180 milyon dolarlık bir elma ihracatı yapmışsın. Lakin harcadığımız para 18 milyar dolar su parası. Su üzere değerli bir şey yok. Bu nedenle planı yapacaksınız. Şayet o sene havzaya az yağış olduysa ya da faal yerlerde bir azalma olduysa kuru bitkilere geçeceksiniz. Ben belediyeye de birebir şeyi söylüyorum. Geçtiğimiz yaz hala çiçek dikiyorlar. Tamam arazözle falan sulayıp tasarruflu davranıyorsun, ancak vatandaşa örnek ol. Kurakçıl peyzaja geçin. Bütün dünya bu türlü yapıyor.

Küresel ısınma periyotları verimli devirlerdir dediniz. Artık global ısınma devri ve kuraklıktan yakınıyoruz…

Biz yaklaşık 4 milyon yıl evvel tekrar ısınma periyoduna geçtik ve bundan sonra ısınarak gideceğiz, lakin sistemli olarak gitmeyeceğiz. Her 100 bin yılda bir majör ısınmaya, sonra bir majör soğumaya gireriz. 18 bin yıl evvel global ısınmaya geçtik ve şu anda devam ediyoruz lakin ortada çok önemli düşüşler yaşıyoruz. Binli yıllar, Grönland’in tekrar buz altında kaldığı yıllar, 1800’lü yıllar Fransız ihtilaliyle sonuçlanan o soğuma yılları. Osmanlı 1800’lerden sonra çökmüştür, zira çok kurak. Kuraklık tarımı bitiriyor, tarım bitince her şey bitiyor.

Berrin Tuncel Birer