Kendileri icat etti, kendileri yok saydı… ‘Orta Doğu’ kavramı ne zaman nasıl doğdu… Amerikalı Mahan’ı bilir misiniz
Tom Barack Erdoğan için “Meşruiyet veriyoruz, büyük değişiklikler göreceksiniz” diyen Barrack, Suudi basınına verdiği röportajda bu defa “Orta Doğu diye bir şey yok. Aşiretler ve köyler var” sözlerini kullandı, kelamlarını Sykes-Picot Anlaşması’na getirerek “Ulus devletler 1916’da İngilizler ve Fransızlar tarafından kuruldu. Fakat Orta Doğu o denli işlemiyor” dedi.
Bölgenin toplumsal yapısını “birey, aile, köy, aşiret, topluluk, din ve ulus” hiyerarşisiyle açıklayan Barrack, daha evvel de “Orta Doğu’da barış bir illüzyondur, hiç olmadı ve muhtemelen olmayacak” demişti.
Peki Barrack’ın küçümsediği “Orta Doğu” kavramı aslında nereden geliyor…
BULAN KİŞİ ABD’Lİ BİR İSİM
“Orta Doğu” (Middle East) hayli çağdaş bir kavram. Birinci kere 1902’de Amerikalı deniz stratejisti Alfred Thayer Mahan tarafından kullanıldı. Mahan, İngiliz dergisi National Review’da yayımladığı bir makalede Basra Körfezi ve Hint Okyanusu’nun stratejik değerini vurgularken bu bölgeyi tanımlamak için “Middle East” tabirini kullandı.
O tarihe kadar Batılı literatürde iki kavram vardı:
“Yakın Doğu” (Near East), Osmanlı topraklarını ve Balkanlar’ı kapsıyordu; “Uzak Doğu” (Far East) ise Çin, Japonya ve Kore üzere bölgeleri işaret ediyordu.
Mahan’ın “Middle East” kavramı ise bu iki alan ortasında kalan İran, Basra Körfezi ve Arap Yarımadası üzere coğrafyaları tanımlıyordu.
Osmanlı periyodunda “Orta Doğu” kavramı kullanılmıyordu; Türkçeye bu tabir 1940’larda girdi ve o yıllardan itibaren yaygınlaştı.
KİM BU MAHAN
Alfred Thayer Mahan (1840–1914), ABD donanma subayı, stratejist ve tarihçiydi. 1890’da yayımladığı ‘The Influence of Sea Power upon History, 1660–1783’ isimli yapıtıyla tanındı. Deniz gücünün dünya siyasetindeki belirleyici rolünü anlatarak deniz gücü teorisini geliştirdi. Ona nazaran bir ülkenin global güç olabilmesi için deniz ticaret yollarını denetim etmesi, güçlü bir donanma kurması ve stratejik üsler elde etmesi gerekiyordu.
Mahan’ın fikirleri 20. yüzyıl başında ABD, Britanya, Almanya ve Japonya’nın donanma siyasetlerini direkt etkiledi. “Orta Doğu” kavramını da bu stratejik fikir bağlamında ortaya attı.
Orta Doğu kavramı, I. Dünya Savaşı sonrasında İngilizler ve Amerikalılar tarafından jeopolitik bir terim olarak kullanılmaya başlandı.
1930’lardan itibaren İngiliz diplomasi dokümanlarında ve Amerikan dış siyasetinde benimsendi.
II. Dünya Savaşı sırasında “Middle East Command” (Orta Doğu Komutanlığı) üzere askeri yapılar kurulunca kavram resmileşti.
Ezcümle, ‘Orta Doğu’ tabiri birinci sefer Alfred Thayer Mahan tarafından 1902’de kullanıldı.
Stratejik bir tanımlama olarak literatüre giren bu terim, 20. yüzyıl boyunca Batı’nın bölgeye bakışını şekillendirdi ve bugünkü siyasi coğrafya anlayışının temel kavramlarından biri haline geldi.
Cemile Çetin
