Soyadını 9 Eylül’den alan, işgal İzmir’inin sessiz kahramanı: Fadıl Dokuzeylül
İzmir’in işgal edildiği günlerde İzmir’de bulunan Fadıl Dokuzeylül, işgali takip eden günlerde de İzmir’de güçlü bir yer altı teşkilatlanmasına sahip olan, asker ve sivillerden oluşan Türk istihbaratının değerli bir üyesi olarak misyon aldı. Fadıl Bey’in geride bıraktığı notlar ve kaleme aldığı anılarından bu yapılanmanın Birinci Dünya Savaşı’nın son yıllarında başladığını öğreniyoruz.
Fadıl Dokuzeylül
“DOKUZ EYLÜL’ÜN BİLİNMEYEN KAHRAMANLARI” VE GAVUR MÜMİN
Fadıl Dokzueylül’ün birden fazla kopya olarak kaleme aldığı ve o devirde vazife yapan ve hayatta olan grup arkadaşlarına düzeltme ve fikir almak için gönderdiği metinlerden İzmir’deki yer altı örgütlenmesinin daha erken tarihlerde başladığını öğreniyoruz. İsmi gecen anıların birincisinde, mütareke İzmir’inde vazife yapan ve ortalarında kendisinin de olduğu on iki kahramanın hayatını ve yaptıklarını anlatmaktadır. “Dokuz Eylül’ün Bilinmeyen Kahramanları” başlığını taşıyan çalışması hayatta olan grup arkadaşlarının geri dönüşleriyle içerik ve doküman olarak zenginleşmiştir. Üzerinde en çok durduğu çalışma ise yakın çalışma arkadaşı Gavur Mümin olarak bilinen Mümin Aksoy’a ait olanıdır. “Sessiz Kahraman: Mümin Aksoy” isimli yayınlanmamış biyografi, hatıra kitap çalışması merhum Mümin Aksoy’un anlattıklarına dayalı olarak hazırlanmıştır. Mümin Aksoy hayattayken yapılan görüşme ve yazışmalara dayalı olarak hazırlanan bu çalışma, Mümin Aksoy’un erken denebilecek bir yaşta hayattan ayrılması nedeniyle yarım kalmıştır. Fadıl Dokzeylül’ün birden fazla kopya olarak hazırladığı ve yeniden çalışma arkadaşlarının katkılarıyla zenginleştirdiği anıları ise “İzmir’e Dair Hatıralar” başlığını taşımaktadır.
“İzmir’e Dair Hatırarlar” kitabının birinci sayfası
Söz konusu anılar ve notların bir kısmı damadı büyük müellifimiz Samim Kocagöz’ün ünlü eserler, “Kalpaklılar” ve “Doludizgin” kitaplarında kullanılmıştır.
Fadıl Dokuzeylül‘ün notlarından ve yeni ulaşılan dokümanlardan İzmir’in Kurtuluşuna kadar olan müddette kendisinin bu teşkilatın kimi vakit birinci kimi vakitte ikinci değerli ismi olduğu sonucu ortaya çıkıyor.
TEŞKİLATI MAHSUSADAN DİRENİŞ HAZIRLIĞI
Nitekim İzmir’in işgal edildiği sırada şehit olan Hasan Tahsin’in yeni ulaşılan notlarından ve günlüklerinden de bu yapılanmanın İzmir’de 1917 sonunda başladığını öğreniyoruz.
Hasan Tahsin’in mütareke öncesi ve sonrasında İzmir’deki yapılanmaya ait yeni katkılar getiren günlük not ve yazışmaları.
Teşkilatı Mahsusa, Birinci Dünya Savaşı’nın kaybedileceği niyeti ve Anadolu’nun işgalini önlemek için birçok bölgede direniş örgütlerinin alt yapısını kurmuş bu doğrultuda takım desteği yapmıştır. Teşkilatı Mahsusa ismine Bükreş’te Buxton kardeşlere düzenlediği suikast sonrasında tutuklanıp yargılanan ve mahpus cezası alan Hasan Tahsin’in hür bırakıldıktan sonra bu yapılanma içinde misyon almak için geldiği birinci yer İzmir olmuştur. İzmir ve Batı Anadolu’da Teşkilatı Mahsusa ismine örgütlenme teşebbüslerinde bulunan Hasan Tahsin rahatsızlığı nedeniyle tedavi olmak için gittiği İsviçre’den tekrar İzmir’e döndü. Teşkilatı Mahsusa ismine başlangıçta iş adamı, tüccar sonrasında ise gazeteci olarak örgütlenme teşebbüslerinde bulunan Hasan Tahsin mütareke başlangıcında İzmir’deki yapılanmanın değerli bir elamanı olarak vazife yapmıştır.
Bu yapılanmanın misyon alanı yalnızca İzmir’le sonlu olmayıp tüm Yunan işgal bölgesini içine almaktaydı. Hasan Tahsin’in yeni ulaşılan notlarından Manisa, Aydın’da görev yapanların Donanma Cemiyeti ya da Müdafaayı Ulusala Cemiyetleri’nde vazife alan bireyler olduğu anlaşılmaktadır. Bu isimlerin büyük bir kısmı İzmir ve Ege bölgesindeki Müdafaayı Hukuk Cemiyetleri’nde ve Kuvayımilliye içinde görünürde olmayan çok kıymetli vazifeler üstlenmişlerdi.
Bu doğrultuda yeni ulaştığımız isimlerden Torbalılı Emin ve Giritli Şevki Kuvayımilliye’nin örgütlenmesinde art planda çok değerli roller oynayan insanlardı. Yeni tespit ettiğimiz bir öteki kıymetli kişi de İzmir’de Müdafaayı Hukuk ve Reddi İlhak Cemiyetleri’nde vazife alan Hadikayı Maarif Mektebi’nin kurucularından emekli binbaşı Hüseyin Lütfi Bey’di.
ÇANAKKALE CEPHESİNDEN İŞGAL ALTINDAKİ İZMİR’E
Fadıl Dokzueylül 1890 yılında İzmir’de doğdu. Torunları Merhum Fadıl ve Şükrü Kocagözden aldığım yazılı ve kelamlı bilgilere nazaran babasının erken yaşta hayatta ayrılması nedeniyle Beyrut’ta gümrük memuru olarak çalışan dayısının yanına gider. Saint Joseph okulunda papazlardan Fransızca, yaşadığı yer nedeniyle de Beyrut’ta Arapça öğrenir. Ailenin Girit kökenli olması nedeniyle Rumcaya son derece hakimdir. On dört yaşına kadar Beyrut’ta yaşayan Fadıl Bey daha sonra İzmir’e döner. Şimdiki ismi İzmir Atatürk Lisesi olan İzmir İdadisi’nden mezun olduktan ve askerliğini Çanakkale Cephesi’nde yaptıktan sonra dayısının da yardımıyla İzmir Gümrük teşkilatında çalışmaya başlar. Lise yıllarında tıbba ve resme ilgi duymasına karşın tıp okuma imkanı bulamaz. Çanakkale Cephesinde de askerliği sırasında istihbarat ve haber alma işlerinde vazife almıştır. Akıcı düzgün diksiyonu, girişkenliği ve problemlerin tahlilinde gösterdiği süratli hareket etme yeteneği ile amirlerinin dikkatini çeker.
“FİLVAKİ ÇOK TEHLİKELİDİR”
İzmir gümrüğünde çalışmaya başladığı vakit mütareke periyodunda yeniden gümrükte çalışan ve ismini şimdi tespit edemediğimiz teşkilatın bir numaralı isminin daveti üzerine örgüte katılmıştır. Anılarında bu durumu şöyle anlatmaktadır:
“İşgalden bir süre sonra (takriben bir sene) yönetim amirim Solan Gümrüğü Başmemuru Tahir Bey beni gizlice odasına çağırdı ve şunları söyledi.
Başefendi, size saklı ancak birebir vakitte vatani ve ulusal bir görev teklif edeceğim. Filvaki çok tehlikelidir, lakin siz de esasen benim üzere bu tehlike dairesinin içindesiniz. Rumca lisanına aşina olmanız ve arkadaşlarımız ortasında en fazla şayanı itimat tanındığınız için mevcudiyetinden haberdar olduğumuz zımnî teşkilat size bir görev verdi, bunun için de sizi münasip gördüm. Bu vazifeyi bihakkın ifa edeceğinize hepimiz kaniyiz dedi. Ben de pekala, kabul ettim dedim ve ek ettim. Beni bu türlü önemli ve ulusal bir vazifeyi ifa edecek kadar şayanı itimat bulmuş iseniz benim için mucibi iftihardır, hayatım değerine da olsa seve seve yaparım dedim”
Mütareke devrinde Fadıl Dokuzeylül
İzmir Gümrük Müdürlüğü’nde çalışan Fadıl Bey’in bildiğimiz kadarıyla bu devirdeki en yakın çalışma arkadaşları ise “Gavur Mümin” olarak tanınan Mümin Aksoy, Gümrük Müdürü Agah Efendi, Gümrük Başmemuru Tahir Bey, İzmir’de Şark gazetesini çıkaran Halil Zeki Osma ve işgal mühletince İzmir Müftülüğü misyonunu sürdüren Rahmetullah Efendi’ydi.
İzmir’de en yakın çalışma arkadaşı Mümin Aksoy’un kendisine imzalayarak verdiği bir zeybek resmi.
Fadıl Dokuzeylül’e
9 Eylül 1338 de İzmir’i kurtaran kızanlardan
11.12.1944
İmza
Mümin (Aksoy)
İşgal müddetince “serbest fikirli, cesaretli, milliyetperver” olarak tanımladığı Rahmetullah Efendi’nin Yunan İşgal kuvvetleriyle yürüttüğü temaslardaki tercümanlık misyonunu şahsen Fadıl Dokuzeylül üstlenmişti. İşgal İzmir’inin en karanlık günlerine tesadüfen eden bu süreçte üstlendiği görev ve şahit olduğu tanıklıklar, bu periyoda ilişkin bilinmezlere ışık tuttuğu üzere bir avuç kahramanın işgal altındaki kentin Türk kimliğini müdafaa doğrultusunda verdiği cansiparene çabayı de gözler önüne sermektedir.
Rumcaya anadili üzere hakim olması ve fotoğraf konusundaki üstün yeteneği haber alma işindeki vazifesini muvaffakiyetle yerine getirmesinde değerli bir rol oynamıştır. Bu devirdeki yazışma ve notlarında Fadıl ve Fazıl isimlerini de kullandığını da biliyoruz.
Görev yaptığı yıllara ilişkin kıymetli bir fotoğraf. Art yazı şu haldedir:
“Sevgili İzmir’imizin hadise-i işgali elim hatıratından
14 Şubat 1921 İzmir
Yunan başvekili Venizelos’un yeğeni Theodoraki ile bir arada. Bu adam rüsumat yolcu salon müdürü olarak gelmiştir. Düşman hakkında çok önemli malumat edindim
O günlerde eski Türk yolcu salonu müdürü Tahir Bey idi”
KURTULUŞ MÜJDESİ… “GELİYORLAR”
Anılarında ve öteki notlarında İzmir’deki Yunan karargâhında Türk ve Yunan kuvvetlerinin yerini gösteren haritalı odaya girdiğini, bunları aklında tutarak fotoğraf yeteneği ile tekrar çizip Mümin Bey’e ve öteki takım arkadaşlarına aktardığını biliyoruz. Hatta 31 Ağustos 1922 günü Yunan karargâhında haritayı görünce orada ağlamamak için kendini güç tuttuğunu ve çıkar çıkmaz Kameralına koşup anında kente yayılan “geliyorlar” haberini nasıl müjdelediğini yazdıklarından ve torunlarına anlattıklarından öğreniyoruz.
Fadıl Dokuzeylül’ün anıları ve notları işgalden takriben bir müddet sonra başlayıp İzmir’in kurtuluşuna kadar geçen müddet içerisindeki tanıklıklarını da içermektedir. Saklı, vatani ve ulusal bir görev teklifi ile başlayan vazifesini ailesine dahi söylememiş ve büyük bir sorumlulukla hareket etmiştir. Aile üyelerinin büyük bir kısmı Mütareke İzmir’inde oynadığı önemeli rolü vefatı sonrasında yazdıkları hatıra ve notların ortaya çıkması sonrasında öğrenmişlerdir. İki sene kadar süren bu süreçte yaşadıkları, işgal altındaki bir kentin ömrüne dair değerli ipuçları içermektedir.
DEVRİMLER İÇİN VAZİFE BAŞINDA
Fadıl Dokuzeylül ve tekrar kendi sözüyle kurtuluşun diğer” sessiz kahramanları 9 Eylül 1922’den sonra yeni Türkiye Cumhuriyet’in kuruluşuna emek veren kaç isimsiz kahraman üzere köşelerine çekilip yeni Türk devletin kurulmasına katkıda bulundular.
Kurtuluştan kısa bir mühlet sonra Gümrük teşkilatındaki misyonundan ayrılan Fadıl Dokuz Eylül, cumhuriyet ihtilallerinin uygulanmasında misyon aldı. 1929 yılında Harf İhtilali sonrasında kurulan Millet Mekteplerinde ve okuma yazma kurslarında öğretmenlik ve yöneticilik vazifesi yaptı.
Okuma yazma kurslarında öğretmenlik ve yöneticilik misyonu yaptığı yıllara ilişkin bir fotoğraf. Art yazısı:
“26-10-1929 Yeni harflerle yazı yazmayı öğretmek için mahallede bir kahvede mahalle imamı dahil olduğu halde bütün eşraf ve mesken sahipleri bir ortada bir fotoğraf çektirdim. Ben müdürdüm.”
Soyadı kanunu çıktığı sırada ise Dokuzeylül soyadını almıştır. Fadıl Dokuzeylül’ün torunu ve büyük müellifimiz Samim Kocagöz’ün oğlu Sayın Şükrü Kocagöz büyüğüm bu mevzuda aile içinde anlatılanları şöyle anlatmaktadır:
“Soyadı kanunu çıktığında dedem nüfus memurunun karşısına dikilip Dokuz Eylül soyadını almak istediğini söylediğinde adam bir şaşkınlık geçirmiş; kendisi, bunu hem de sayı ile 9 Eylül olarak tescil ettirmek istediğini eklediğinde şaşkınlığı daha beter artmıştı. Sonunda soyadı sayı olmaksızın tescil edilmiş. Lakin kendisi imzasında ve pek çok yazışmada bunu sayıyla yazmıştır O günleri o vakit yaşıyormuşçasına bir düşündüğümüzde “kurtuluş” un 9 Eylül’ün mana büyüklüğünü hepimiz duyumsayabiliriz. Hiçbir yurtsever benim sevincim kıvancım seninkinden daha fazla diyemez.
Ama dedemin en azından farklı pozisyonu ona herkesten biraz farklı hisler yaşatmıştır. Bu ulusal hisler ile her gün işgal askerleri ortasında misyon yapma durumunun getirdiği daha derin, bir an bile soluk almaya imkan olmayan bir durum. Her dakika tevkif edilebileceği ve buna karşın istihbarat vazifesi için gözünü dört açmaya, iğne üstünde yaşamaya yönelik azabın getirdiği bir histir. O günleri anlatırken her seferinde anlatmakta olduğu o geçmiş anı bu gün üzere yaşaması, bizlere yaşatmış olması ömrümdeki en farklı, ayrıcalıklı his ve anı olmuştur.”
Kurtuluştan kısa bir mühlet sonra kardeşi Fahri Bey ile baharat işine girmiş ve Kameraltı’nda kent belleğinde öneli bir yere sahip olan 9 Eylül Baharat Deposu’nu sonrasında da tek başına Güleryüz Baharat Deposu’nu açmıştır.
Dokuz Eylül Baharat Deposu’na ilişkin bir gazete ilanı
Hayattan ayrıldığı tarih olan 1979’e kadar, 9 Eylül kutlamalarında çocuk ve torunlarıyla en önde yer almıştır.
İzmir Kokluca Kabristanı’nda bulunan mezarlığı.
Bunlara tanıklık eden Şükrü Kocagöz büyüğüm bu durumu şöyle anlatmaktadır:
“Dokuz Eylül Bayramları ise hayatının en heyecanlı günü olur, hepimizi dükkânda geçit merasimini izlemek için toplardı. Zira o vakit merasim Kemeraltı Caddesinde yapılırdı. Süvariler, Tariş’in otomobilleri, okullar, nasıl olurdu da buraya sığardı? Bugün şaşkınlıkla anımsıyorum. Bir de, her Dokuz Eylül bir efsunu öldürmüş, başkasını mızrağı ile denize döken bir süvarinin resmedildiği eliptik bir tabloyu dükkânın cephesine asardı.”
Ruhları şad olsun Vatan her daim var olsun.
Not: Yazıda kullanılan görsel materyaller aile üyelerinden alınmıştır. Artık vatana mal olmuş bu kahramanların görselleri kaynak gösterilerek kullanılabilir.
Fadıl Dokuzeylül
